कबीरा भागा बाजार से…

November 15, 2018, 11:52 am

≫ Next: पाणी एक चिंतन

≪ Previous: इतिहास

$

0

0

>> दासू वैद्य

कबीरा खडा बाजार में

मांगे सबकी खैर

ना काहू से दोस्ती

न काहू से बैर

जगाच्या संसारात कबिराचं हे नुस्त उभं रहाणं नाही. तर त्यामागे एक निश्चित भूमिका आहे. जगाला रंगभूमी संबोधणाऱ्या शेक्सपीयरप्रमाणे कबिराने संसाराच्या बाजारात काळ्या-पांढऱ्या प्रवृत्ती उजागर केल्या. 'मांगे सबकी खैर' आणि ज्ञानेश्वरांचे 'जो जे वांछिल तो ते लाहो' या दोन्ही मागण्या एकाच उदरातून जन्मल्यासारख्या आहेत. हे सारं तत्त्वज्ञान न कळायला फार उशीर लागला. शालेय जीवनात प्रथम 'कबीरा खडा बाजार में' कानावर पडलं तेव्हा कबीर भाज्याच्या पिशव्या हातात घेऊन बाजरात उभा आहे, असा काहीसा माझा समज होता.

आज पुन्हा एकदा विचार करताना जाणवतं, आठवडी बाजारात आणि संसाराच्या बाजारात साधर्म्य आहेच की. दोन्हीकडे व्यवहार केंद्रस्थानी आहे. आधी बाजारपेठा नव्हत्या. तुरळक असत. अशावेळी आठवडी बाजार ही पंचक्रोशीतील मोठीच घटना (हॅपनिंग) होती. छोट्या गावातल्या अनेक गोष्टी बाजारावर अवलंबून होत्या. मूग बाजारात आले की त्या पैशावर शेतकरी पोळा साजरा करायचा. कष्टकरी मजुराला बाजारच्या दिवशी मजुरी मिळायची. त्यातून त्याच्या घरात तेल-मीठ यायचं. भाजी-पाल्याशिवाय धान्य, डाळी, मसाले, तेल, मीठ, गूळ, मिठाई, गोडी शेव, शेव-चिवडा, गंध-पावडर, कटलरी सामान, मास-मच्छी, भंडे, खेळणी, पायताण, कपडे, कासरे, दोऱ्या, टोप्या, फुगे, एक्के, कंदील, उंदीर मारण्याचं औषध, ऊवा मारण्याचं औषध, कमजोरीची दवा, धार्मिक पुस्तकं, घोरपडीचं तेल अशा अनेक वस्तूंनी बाजार भरलेला असायचा. एरवी आठवडाभर या वस्तू मिळत नसत. त्यामुळे बाजारावर लोकांची झुंबड उडे. अनेक कबीर हातात पिशव्या घेऊन बाजारात उभे रहात. बाजाराला फेऱ्या मारत.

आठवड्यातून होणाऱ्या या गर्दीचं, गजबजाटाचं आधी कौतुक होतं. कारण एरवी गाव शांत होतं. हवा भरलेल्या ट्यूबसारखे गाव फुगू लागलं. शहरं तर टम्म फुगून फुटायला आली. गाव म्हणजेच एक महासेल झाला. इथे रोजचीच गर्दी आणि रोजचाच बाजर. या नव्या शहरात सारंच विकायला काढलेलं. प्रचंड मोठी स्पर्धा. आसुया, मत्सर, त्यातून निर्माण होणारं वैर. प्रेम स्वार्थापुरतं. नवी चप्पल नव्या पायाला आधी चावायची मग रुळायची.

जुन्या पद्धतीचे आठवडी बाजार अजूनही काही गावांत टिकून आहेत. धान्य, भाजीपाला पिकवणारा शेतकरी इथं स्वत: मोठ्या प्रमाणात विकेता असतो. आमच्या अजून असा छावणीत भरणारा गुरुवारचा बाजार. हा बाजार मला फार आवडतो. गरीब, मजूर, मध्यमवर्गीय, नोकरदार, श्रीमंत असे सगळे वर्ग इथं गर्दी करतात. हा बाजार कुणालाच नाराज करीत नाही. भाजीपाला, फळं स्वस्त आणि मस्त मिळतात. दोन पैशांनी वस्तू स्वस्त मिळाली की ग्राहकाला खरेदीचं समाधान मिळतं. या मानसिकतेचा विचार करूनच दहा टक्क्यांपासून ते ८० टक्क्यांपर्यंत डिस्काउंटचे बोर्ड दुकानावर झळकत असतात. मोठमोठ्या मॉलमध्ये एखाद्या वस्तूच्या खरेदीवर किती पैसे वाचवले याची ठळक नोंद असते. त्याच्या जाहिराती येतात. या बाजारात मात्र कुठलाही गाजावाजा न करता वाजवी किमतीत चांगला माल दिला जातो. भाजीपाला फळांनी भरलेल्या पिशव्या उचलताना खरेदीचं पुरेपूर समाधान मिळतं. असाच परवा बाजारात फिरत होतो. चांगली लिंबं दिसत नव्हती. एरवी असं होत नाही म्हणून लिंबवाल्या खेडूत मावशीकडं लिबं रसाळ नसल्याची खंत व्यक्त केली. त्या मावशीनं चक्क दाहक वर्तमानच माझ्या पुढ्यात ठेवलं. 'साहेब, समदं रान पिळलं तरी पाण्याचा थेंब नाही. मग लिंबात रस कुठून येईल?'.

मी निमूटपणे पैसे देऊन निघालो. करपून गेलेल्या मातीचा विचार करीत पिशव्या उचलल्या आणि बाजारातून घराकडे निघाला. कबीरा भागा बाजार से…

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

---

पाणी एक चिंतन

November 18, 2018, 8:25 pm

≫ Next: चिरंतन धून

≪ Previous: कबीरा भागा बाजार से…

$

0

0

मानवी जीवनात पाण्याचे महत्त्व अनन्यसाधारण. मानवाने आपली वसतिस्थाने निर्माण केली ती नदी-जलाशयांच्या शेजारी. नदीकाठाने मानवी जीवन संस्कृती अधिक संपन्न व समृद्ध होत गेली. पाण्याचे महत्त्व ओळखलेला जीवनाच्या प्राथमिक अवस्थेतील मानव पाण्याला पंचमहाभूतांपैकी एक मानून ‘जलदेवता’ संबोधून त्याची पूजा करत असे. पाण्याच्या पावित्र्याचे सामर्थ्य जिवापाड जपायचा. मात्र, माणूस जसा आधुनिक होत गेला, तशी त्याची पाण्याकडे पाहण्याची दृष्टी उपभोगाची, चैनीची होत गेली. पाण्याच्या बाबतीतील मानवाच्या या भांडवलदारी वृत्तीचे चित्रण काव्यात्मक भावनेत व्यक्त करताना कवी अरुण काळे आपल्या ‘वॉटर किंग्डम’ या कवितेत लिहितात-

‘मैदानी, तटवर्ती इतिहास परंपरेची धारा
नदी, समुद्र, तलावाच्या सावलीत वाढलेली
तुला हाताशी धरून माज कालवला माणसानं
अन् तू केलंस सहकार्य
मग झाली तुझी गटार आणि बाटली
तुझी केली वस्तू आणि मोडली बाजारात...’

पाण्याच्या सोबतीने अनेक सामाजिक चळवळी उभ्या राहिल्या. मात्र, पाण्याने कधी भेदभाव केला नाही; पण मूठभरांनी पाणी आपली मिरासदारी मानली. त्यामुळे ते जसे देतील आणि जेवढे देतील, तेवढेच पाणी वंचितांच्या, शोषितांच्या, पददलितांच्या पदरात पडू लागले. वंचितांच्या या वेदनेला वाचा फोडण्यासाठी शेवटी पाणीच धावून आले; म्हणूनच महात्मा जोतिबा फुले यांनी आपल्या घराच्या अंगणातील पाण्याचा हौद पददलितांसाठी खुला करून दिला. समतेचं तत्त्वज्ञान जगाला सांगणारा कबीर जलाशयाच्या काठीच उभा राहिला. महाडच्या चवदार तळ्यातील घोटभर पाणी सोबतीला घेऊन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी समतेचे रणशिंग फुंकले.
क्रांतीचे माध्यम ठरलेल्या या पाण्याच्या सामर्थ्याविषयी व्यक्त होताना कवी लिहितो-

‘पाण्याचा तंटा आणि लवाद
आपल्याला मिळतो एक बुद्ध
पाण्याच्या पायऱ्या चढून
आकाशाच्या वर जातो कबीर
हौदातून उगवते चिरंतन ज्योती
तळ्याचा नक्षा उतरवितो भीम
पाणी अन्यायाची बाजू
पाणी क्रांतीचं माध्यम...’

‘आधी पुनर्वसन मग धरण’ अशी चळवळ उभी राहण्यासाठी पाणीच कारणीभूत ठरले. शेती, उद्योग व पिण्यासाठी मुबलक पाणी मिळावे म्हणून पावसाचे पाणी साठवून ठेवण्यासाठी मोठाली धरणे बांधली जाऊ लागली. धरणांसाठी आदिवासींच्या, गावगाड्याच्या शेतजमिनी, गावे, घरेदारे ताब्यात घेतली गेली. ‘धरणग्रस्त’ या गोंडस नावाखाली अनेक प्रलोभने दाखवून ठराविक यंत्रणेने लोकांना आपल्या बाजूला केले. अनेकांच्या पाण्याची सोय व्हावी म्हणून आपल्या जमिनीचा तुकडा देणाऱ्यांच्या नशिबी मात्र पुनर्वसनाचे मृगजळ आले. धरणांसाठी जमिनी देणाऱ्यांच्या नशिबी त्याच धरणाच्या बांधकामावर मजूर म्हणून काम करण्याची वेळ आली. वेदनेने भरलेल्या डोळ्यांनी धरणातील पाण्याकडे बघत बसण्याशिवाय कोणताच पर्याय धरणग्रस्तांना उरला नाही. धरणग्रस्त कुटुंबांची ही व्यथा शब्दबद्ध करताना कवी दया पवार लिहितात-

‘बाई मी धरण-धरण बांधिते
माझं मरण-मरण कांडिते
बाई मी धरण-धरण बांधिते
झुंजु-मुंजु गं झालं
पीठ जात्यात आटलं
कणी कोंडा गं कोंडा
मी रांधिते
बाई मी धरण-धरण बांधिते’

पाण्याच्या माध्यमातून राजकारणाची खेळी खेळली जाते. सिंचनाच्या नावाखाली कोट्यवधी रुपये उभे केले जातात. मात्र, प्रत्यक्षात एक थेंबही पाणी वाचवले जात नाही. पाझर तलाव बांधायच्या आधीच ‘पाझरून’ जातात. जनतेच्या नशिबी मात्र ‘पाण्याविना दाहीदिशा आम्ही अनवाणी...’ असं म्हणत गावोगावी भटकण्याची वेळ येते. तांब्या-भांड्यातील पाणी प्रतिष्ठेचे लक्षण म्हणून शुद्ध पाण्याच्या रूपात बाटलीबंद अवस्थेत आज सर्वत्र वावरताना दिसते. हीच पाण्याची बाटली भविष्यातील धोक्याची घंटा ठरू पाहते. समाजजीवनाच्या विनाशाची नांदी ठरू पाहत आहे. त्यामुळेच वेळीच सावध होऊन समाजातील प्रत्येक घटकाने एकत्र येऊन ‘पाणी चिंतन’ करणे काळाची गरज आहे. पाणी फाउंडेशन, नाम फाउंडेशन, जलयुक्त शिवार, वॉटरमॅन, नर्मदा बचाव आंदोलन, आदींच्या माध्यमातून सुरू असलेल्या पाणी बचाव चळवळीला सर्वार्थाने पाठिंबा देणे आवश्यक आहे.

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

चिरंतन धून

November 19, 2018, 9:13 pm

≫ Next: भिंती

≪ Previous: पाणी एक चिंतन

$

0

0

डॉ. नीलिमा गुंडी

एकदा एका सार्वजनिक ठिकाणी एक बाई आपल्या गेलेल्या मुलाविषयी त्यांच्या मैत्रिणीशी बोलत होत्या. त्या आपल्या मुलाविषयी भरभरून बोलत होत्या. त्यांचे ते शब्द ऐकताना मला जाणवले, की त्या बाईंच्या मनातली मुलाविषयीची प्रेमभावना टिकून आहे. मात्र, त्यांनी मुलाच्या मृत्यूची दुःखभावना ओलांडली आहे. मनात आले, कसा असेल मृत्यूचे दुःख ओलांडण्याचा क्षण? मुळात मृत्यू कधी, कुठे, कसा आणि का येतो यावरही त्या दुःखाची तीव्रता अवलंबून असते. आरती प्रभू यांनी एका कवितेत म्हटले आहे,

नुकती कोठे मांजर व्याली, जीव सान कोवळे
तोच दाटले काचेवरती, अवेळचे कावळे

मृत्यू जेव्हा असा जन्माच्या क्षणीच झडप घालून येतो, तेव्हा त्याचा जबरदस्त धसका बसतो, हे खरे! बाकी एरव्ही मृत्यूचे नाट्य आपल्या अवतीभवती सारखे चालू असतेच की! तसे म्हणावे तर, मांजर तरी कुठे निरागस असते? ती उंदराला गट्ट करायला तयारच असते! निसर्गात असे जीवनमरणाचे चक्र सतत फिरतच असते. ते चक्र आपल्याला जाणीव करून देत असते, की मृत्यू ही घटना म्हणजे जगण्याच्या स्वाभाविक प्रक्रियेचा भाग आहे. तरीही मृत्यूचा मनाला चटका बसतोच! अर्थात मृत्यूचे दुःख ओलांडण्याची शक्ती संस्कृतीच्या अनेक घटकांनी आपल्याला दिलेली असते. भाषा हा त्यातलाच एक महत्त्वाचा घटक होय.

भाषेचे काम दुपेडी स्वरूपाचे असते. भाषा एकीकडे अनुभवाचे वर्णन करत असते आणि त्याच वेळी वर्णन करणाऱ्याला अनुभवाच्या प्रत्यक्ष ताणापासून हळूहळू लांबही नेत असते. भाषा अशाप्रकारे सांत्वनाचे कामही करत असते. मृत्यूविषयीच्या वाक्प्रचारांची नुसती यादी आठवून पाहावी! काव्य म्हणजे तर भाषेत डूब घ्यायचा सर्वांत प्रभावी मार्ग होय! त्यामुळे मृत्यूविषयीच्या कविताही मोठ्या प्रमाणावर लिहिल्या गेल्या आहेत. अनेक कवींनी आपल्याला मृत्यू या अनुभवाचे वेगवेगळ्या कोनांतून दर्शन घडवताना तो अनुभव पेलायची ताकदही नकळत दिली आहे.

कवी गोविंद हे अपंग होते. त्यांच्या अपेक्षेनुसार परिपूर्ण असे जीवन ते जगू शकले नव्हते. त्यामुळे ‘मृत्यू म्हणजे वसंत माझा, मजवरती फुलणार! सुंदर मी होणार!’ असे म्हणत त्यांनी मृत्यूचे स्वागत करून नवजीवनाचे स्वप्न पाहिले होते. भा. रा. तांबे यांनी महाप्रस्थानगीते लिहिली आहेत. ‘आलो, थांबव शिंग,’ असे मृत्यूला म्हणत त्यांनी परलोकप्रवासासाठी मनाची तयारी केली होती. वि. दा. सावरकरांनी ‘अनादि मी, अनंत मी’ असे म्हणत मृत्यूचे भय ठोकरून लावले होते; तर ‘मी मरणार नाही, मी नुसता बाहेर जाऊन येणार आहे,’ असे साध्या सुरात म्हणत सदानंद रेगे यांनी मरणाचा बागुलबोवा उडवून लावला होता. ‘अरे जगनं मरनं, एका सासाचं अंतर’ म्हणत बहिणाबाईंनी जीवन आणि मृत्यू या दोन ध्रुवांना सहज परस्परसन्निध आणून ठेवले होते.

‘कोणत्याही क्षणी आम्ही जीवनाच्या प्रवाहातून, मरणाच्या कुरळ्या लाटा कधीच वेगळ्या केल्या नाहीत,’ असे दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे यांनीही म्हटले होतेच. संत तुकारामांनी ‘आपुले मरण, पाहिले म्यां डोळा, तो जाला सोहळा, अनुपम।। ’ असे म्हणून अहंकाराचे कुंपण ओलांडायला मदत करणाऱ्या मृत्यूला नवेच परिमाण दिले होते. अशा अनेक कल्पनांमध्ये मृत्यूविषयीचे एक वेगळे संवेदन ज्ञानेश्वरीमध्ये आढळले. अकराव्या अध्यायात श्रीकृष्णाच्या विश्वरूपदर्शनाचे चित्रण करताना मृत्यूचे ते संहारक रूप संत ज्ञानेश्वरांनी वेगळ्या प्रकारे काव्यात्म पातळीवर नेले आहे आणि म्हटले आहे, ‘आले मरणरसाचे लोंढे, आम्हांवरी’

आपल्याला साहित्यातले शृंगार, वीरादी नऊ रस माहीत असतात. येथे शब्द आला - ‘मरणरस.’ मृत्यू या अनुभवाला रसाच्या पातळीवर नेताना ज्ञानेश्वरांनी त्याचे प्रवाही आणि आस्वाद्य रूप ठळक केले आहे. काळाचा अनिरुद्ध प्रवाह आपल्या मनात आपल्या जन्माच्या जाणिवेशीच गोठलेला राहतो. मरणरस या शब्दाने त्याचे व्यापक अस्तित्व मनाला स्पर्शून जाते.

काल सकाळी आमच्या अंगणात एक पारव्याचे पिल्लू मरून पडले होते. आज पाहते तो अंगणातल्या एका झाडावर दोन पारव्यांचे गुटर्रगूं चालूच होते! मला त्यात जगण्याची चिरंतन धून ऐकू येऊ लागली!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

भिंती

November 20, 2018, 10:25 pm

≫ Next: कालगणना

≪ Previous: चिरंतन धून

$

0

0

माणूस भिंत बांधून सांगतो हे माझं घर आहे; पुन्हा भिंत बांधतो अन् सांगतो हे माझं गाव, हे माझं शहर आहे. पुन्हा भिंत बांधतो अन् सांगतो की हा माझा तालुका हा माझा जिल्हा आहे. पुन्हा भिंत बांधतो अन् सांगतो हे माझं राज्य आहे. पुन्हा भिंत बांधतो अन् सांगतो की हा माझा देश आहे. इथपर्यंत ठीक होतं, पुढे पुढे माणसांनी भिंत बांधली अन् सांगितलं ही तुझी जात, ही माझी जात आहे. हा माझा धर्म, तो तुझा धर्म आहे. माणसाला भिंतींचा इतका लळा लागला की त्यास भिंतीशिवाय जगात काही आहे याचा पत्ताच लागेनासा झाला. भिंतच त्याचं अस्तित्व बनली. इतकं, की मेल्यानंतर सांगता येत नाही की हे माझं थडगं आहे. त्याला बिचाऱ्याला हे ठाऊक नसतं की त्या भिंती इतरांनी त्याच्यासाठी बांधलेल्या असतात.

भिंत घराची, वाड्याची, महालाची, झोपडीची; या भिंतीत ऊन, वारा, पाऊस सोसण्याची ताकद असते अन् युध्दाचे वार झेलण्याचीही! बाह्य युद्ध झेलण्याचं कर्तव्यच भिंतीना वाटत होतं. पण अंतर्गत कलहाने मात्र भिंती हिंस्र होऊ लागल्या आहेत. भिंती संकुचित नसतात; माणसं संकुचित असतात. चार दिशांच्या चार भिंती एकत्र येऊन कित्येक पिढ्यांना सांभाळण्याची ताकद जमिनीत घट्ट पाय रोवून उभी असते. माणसांच्या संरक्षणाची जबाबदारी इमानेइतबारे पार पाडण्याची जिद्द. माणसाने त्याच्या स्वार्थासाठी भिंतीचा वापर करायला सुरुवात केली. भिंतींची मूळ वैशिष्ट्ये संपुष्टात येवून फक्त भेदासाठी भिंतीचा वापर सुरू केला गेला. माणूस सतत भिंतसोबत घेऊन फिरू लागला. बसमध्ये, रेल्वेत, हॉस्पिटलमध्ये, देवालयात, बाजारात; एवढेच कशाला दर दोघांच्या मध्ये भिंत असतेच, ती दिसत नाही, इतकंच मात्र तिचं अस्तित्व ढळढळीत असतं. सगळ्यात टणक आणि अभेद्य भिंती असतात जाती-पातीच्या, धर्माधर्माच्या. ह्या भिंती नष्ट व्हाव्यात म्हणून संतांपासून समाजसुधारकांपर्यंत सगळ्यांनी निकराचे प्रयत्न केले. पण भिंती काही नष्ट झाल्या नाहीत. ज्ञानेश्वरांनी भिंत चालवली; ती जगाला चमत्कार करून दाखविण्यासाठी तर नक्कीच नाही; तर चौदाशे वर्षांच्या चांगदेवाने आपल्या भोवती जी अंहकाराची भिंत उभी केली होती, तिचा भेद करण्यासाठी. मात्र, इथे आपण सोयीचे अर्थ लावून आपल्या अहंकाराला कुरवाळीत बसलो. आठशे वर्षांत तर अतोनात भिंती उभ्या राहिल्या. वर्तमान काळात तर त्या आणखीन घेर वाढवून भक्कम झाल्या आहेत. आधुनिक कवितेचे जनक तर असा काही उद्घोष आपल्या शब्दांतून मांडून गेले. त्याचे काय करावे?

ब्राम्हण नाही, हिंदूही नाही, न मी एक पंथाचा
तेच पतित की जे आखडिती प्रदेश साकल्याचा!
मळ्यास माझ्या कुंपण पडणे अगदी न मला साहे
कोण मला वठणीला आणू शकतो ते मी पाहे!

आज पतितांची संख्या महामूर वाढून, त्यांनी प्रदेश आखून आखून इतका छोटा करून टाकला की मुंगीला इकडच्या तिकडे सरकता येवून नये. माणसाने उभ्या केलेल्या या ज्या भिंती आहे. त्याच्याखाली चिणून त्याचाच अंत होऊ शकतो. माणूस सतत एक दुसऱ्यापासून परका होत जातोय. भिंत आभाळाला भिडून गेलीय. बरं ह्या भिंती नुसत्या जाती-भेदाच्या नाही राहिल्या. कला, साहित्य, संस्कृती, राजकारण अगदी प्रत्येक क्षेत्रात या भिंती उभ्या राहिल्या आहेत. रक्ताची नातीगोतीही त्यातून सुटली नाही. तुम्ही जिथे काम करता, जिथे राहता, जिथे जिथे श्वास घेता; अशा सर्व ठिकाणी भिंतीच भिंती. या भिंती भेदण्याचं एकमेव प्रभावी अस्त्र आहे, ते म्हणजे मानवता. याचा वापर एकाबाजूने नाही करता येणार; दोन्ही बाजूने केला तरच या भिंती भेदल्या जातील..तवरुत..

ईश्वरा मला आत्ताच्या आता मारून
कुठल्याही पशु-पक्ष्यांचा जन्म दे..
म्हणजे आकाशात उडता येईल
किंवा जंगलात राहता येईल
तिथे कुठे असणार नाही असल्या भिंती..
-तसाही आज न उद्या, भिंती भिंतींना टकरावून
अंत होणारच आहे विश्वाचा..!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

कालगणना

November 21, 2018, 9:27 pm

≫ Next: बंद हृदयाची घरे

≪ Previous: भिंती

$

0

0

‘कालगणना’ हा भारतीय इतिहासासमोरचा मोठा पेच आहे. कालमापनाचे आज सर्वत्र प्रचलित असलेले प्राचीन साधन म्हणजे ‘पंचागे’ होत. ही पंचागे रचनादृष्ट्या इतकी गुंतागुंतीची आहेत, की प्रचंड आकडेमोड केल्याशिवाय त्यातून निश्चित स्वरूपाचा काळ शोधणे कठीण आहे. शिवाय या शास्त्रामधे ‘फलज्योतिषशास्त्राचा समावेश केल्या गेल्यामुळे या पंचागी ‘खगोलशास्त्रा’ला अधिकच गूढत्व प्राप्त झाले आहे. परिणामतः काळाची उकल करणे, त्याची योग्य ती मांडणी करणे वा निश्चित स्वरूपाचा काळ ठरविणे हे सामान्य माणसाच्या अखत्यारित राहिले नाही. त्यामुळे भारतीय इतिहास लेखनात जागोजाग विसंवाद आढळून येतो. काहींचे वर्ष जुळले तर काहींचे महिने जुळत नाही. महिने जुळले तर तारखा जुळत नाहीत. तारखा जुळल्यास अवकाश एक येत नाही.

तात्पर्य, भारतीय इतिहासात सर्वव्यापी व सर्वसंमत अशी कोणतीही एक कालगणना आढळत नाही. विविध कालगणनांनी भारतीय इतिहासाची मांडणी झालेली आहे. उदा. कलियुग, सप्तर्षि, वीरनिर्वाण, बुद्धनिर्वाण, मौर्य, सिल्युसिडी, विक्रम संवत, शालीवाहन शक, कलचुरी, गुप्त (अमली), गांगेय, मलुब्दी, फसली उत्तरी, अमली, कटकी, विलायती, बंगाली, शुहूर (फारूकी), शुहूर (दक्षिणी ), हर्ष, भाटीक, मगी, कोल्लम, नेवार, विक्रम (चालुक्य), सिंह, लक्ष्मणसेन, पर्गनाती, पुदुवैप्पू, राज्याभिषेक. यातील काही शुद्ध ‘भारतीय’ म्हणून मांडल्या जातात, काही ‘परकीय’ तर काही ‘मिश्र’ स्वरूपाच्या आहेत. यातील काहींचा प्रारंभ कळतो तर काहींच्या प्रारंभाचा पत्ताच नाही. काहींची गतवर्षे दिलेली आहेत, तर काहींची चालू संवत्सर नामे तेवढी सापडतात. काहींचे वर्ष ‘चांद्र’, काहींचे ‘सौर’, तर काहींचे ‘चांद्रसौर’ आहेत. काहींचे महिने ‘चांद्र’, काहींचे ‘सौर’ तर काहींचे ‘मिश्र चांद्रसौर’ आहेत.

काहींचे महिने ‘अमान्त’ तर काहींचे ‘पौर्णिमान्त’ आहेत. थोडक्यात सुसंगत व व्यवस्थित रीतीने कालमापन करता येईल अशी कोणतीही मध्यवर्ती कालगणना भारतीय परिसरात आज तरी संशोधित केली गेलेली नाही. या सर्वांना सुसंगतरितीने जोडेल अशा कोणत्या एका कालगणनेची मांडणी आजपर्यंतही भारतात झालेली दिसत नाही. परिणामतः भारतीय इतिहासाची कालसुसंगत मांडणी करणे ही इतिहासकारांची मोठी डोकेदुखी आहे.

प्राचीन भारताची ग्रंथांल्लेखित खगोलीय, गणिती वा तांत्रिक प्रगती पाहता, तत्कालीन इतिहासलेखकांनी शिलालेखात कालनोंद केल्या नसतील, ही अशक्य बाब आहे. अशा विचारवंत समाजामधे ‘सर्वसंमत’ व ‘मध्यवर्ती’ कालगणना अस्तित्वात नसावी हे काही मान्य करता येत नाही. आणि ती जर होती, तर ती कोणत्याही प्राचीन ग्रंथामध्ये वा शिलालेखामधे निःसंदिग्धपणे का निर्देशित होत नाही, हा संशोधनाचा मुख्य मुद्दा आहे.

याची दोन कारणे संभवतात. एक म्हणजे, तत्कालीन ग्रंथकारांनी वा लेखकांनी कालनोंदी केल्याच नसाव्यात. दुसरे, कालनोंदी केल्या असतील तर त्या जाणीवपूर्वक पुसल्या असाव्यात. यातील पहिले कारण, भारतातील प्राचीन शिलालेखांमध्ये अशोकाचे शिलालेख वगळता विस्तृत दानसंदर्भ असलेले शिलालेखच आढळतात. दानसंदर्भ वगळता इतर ‘ऐतिहासिक’ संदर्भ नष्ट केले गेलेलेच दिसतात. जर हे लेख कालौघात नष्ट झाले असते तर त्यावरील संपूर्ण लेखच नष्ट झाला असता. परंतु कित्येक शिलालेख आपणास असे दिसतात की त्यातील ऐतिहासिक संदर्भ व कालोल्लेखच तेवढे गहाळ आहेत. राजप्रशस्ती व धार्मिक नोंदी वा त्यातील दानलेख शाबूत आहेत. बाकी घासले गेले. याचा स्पष्ट अर्थ असा, की शिलालेखांमधील ऐतिहासिक मजकूर व कालोल्लेख जाणीवपूर्वक नष्ट करण्यात आले. धार्मिक अवकाशातील दानसंदर्भ तेवढे जपले गेले. यासोबतच या कालनोंदीही जाणीवपूर्वक पुसल्या गेल्या. ब्राह्मीलिपीलेखामध्येही ऐतिहासिक संदर्भ पुसण्याची प्रक्रिया मोठ्या प्रमाणात झालेली दिसते. त्या प्रमाणात नागरी, देवनागरी लिपी तसेच नागरी व संस्कृत या भाषांतील लेख शाबूत दिसतात. याचा स्पष्ट अर्थ असा आहे, की या प्राचीन लेखांतील काल व ऐतिहासिक संदर्भ विनाशाच्या राजकारणामागे जाणीवपूर्वकता आहे, अशी शंका घेण्यास वाव आहे.

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

बंद हृदयाची घरे

November 25, 2018, 12:06 pm

≫ Next: टिंबा, टिंबा, नमस्कार!

≪ Previous: कालगणना

$

0

0

समाजजीवनाला एकसंध ठेवण्यात ‘संवादा’ची भूमिका नेहमीच महत्त्वपूर्ण ठरलेली आहे. संवादातील अनेक घटकांपैकी महत्त्वाचा घटक आहे भाषा; पण संवाद फक्त भाषेद्वारेच होतो असे नाही. नेत्र, स्पर्श, हावभाव, रंगरेषा, चित्र, शिल्प अशी संवादाची इतरही माध्यमे. एखाद्या दुःखद प्रसंगी काही न बोलता खांद्यावर ठेवलेला हात आपद्ग्रस्तांना दहा हत्तींचं बळ देऊन जातो, तर कोणत्याही भाषणबाजीपेक्षा पाठीवर मारलेली कौतुकाची थाप यशाची नवी शिखरे पादाक्रांत करण्याची ऊर्मी देते.

मनुष्य कोणत्या देशातील, प्रांतातील आहे यापेक्षा संवादामागे त्याची असणारी भावना महत्त्वाची ठरते. मराठी चित्रपटसृष्टीतील कलाकार चंद्रकांत मांडरे जसे उत्तम अभिनेते होते, तसेच प्रसिद्ध चित्रकार होते. कोल्हापुरातील राजारामपुरीतील त्यांच्या कलादालनात त्यांनी रेखाटलेली विविध चित्रे सुरेख पद्धतीने मांडून ठेवलेली आहेत. त्या चित्रांपैकी एका चित्राखाली परदेशातील एक अनुभव त्यांनी नमूद करून ठेवलेला आहे. तो असा की, संबंधित निसर्गचित्र काढत असताना एक स्त्री तिथे येऊन उभी राहिली. चंद्रकांत यांचे चित्र पूर्ण होत होते. इतक्यात हलकासा पाऊस सुरू झाला. त्यावेळी त्या अनोळखी परदेशी स्त्रीने आपल्याजवळील छत्री उघडली आणि मांडरे व त्यांच्या चित्रावर धरली. ती मात्र भिजत उभी राहिली. चित्र पूर्ण झाले. मांडरे यांना तिची व तिला मांडरे यांची भाषा येत नव्हती; पण कलाकाराची कलाकृती व रसिकाची संवेदना यातील ‘संवाद’ मात्र दोघांना जाणवत होता. या ‘रसिक संवादा’मुळेच ते चित्र पावसापासून सुरक्षित राहू शकले. एक कलाकार आणि रसिक यांच्यातील शाब्दिक नव्हे, तर रसिकतेच्या संवादाचे उत्तम प्रतीक म्हणून आपण त्या प्रसंगाकडे पाहू शकतो.

आज संवादाच्या माध्यमात कल्पनेपलीकडील क्रांती झालेली आहे. गुहेत राहणारा, भिंतीवरील रेघोट्यांमार्फत संवाद साधणारा अश्मयुगातील माणूस आजच्या विज्ञानयुगात वावरतो आहे. जगाच्या कानाकोपऱ्यांत कोणत्याही क्षणी लाइव्ह संवाद साधू शकतो. प्रश्न उभा राहतो तो संवादातील आत्मीयतेचा, आस्थेचा आणि जिव्हाळ्याचा.

आज मोबाइलच्या स्क्रीनला टच होणारे संवाद घडतात; पण मनाला भिडणारे संवाद होत नाहीत. सर्वत्र तोंडदेखलेपणा वाढत आहे. रोबोटसारखी संवादशून्य माणसे फिरताना दिसत आहेत. पूर्वी गावागावांत वंचितांना वंदणारी, एकमेकांची खोपटे आनंदाने शाकारून देणारी, अपयशातही एकमेकांना हसत-हसत बळ देणारी, वेळ पडली तर प्रसंगाला धावणारी माणसे आत्मीयतेच्या संवादामुळे एकमेकांना घट्ट बिलगून असायची. संवाद जिवंत ठेवणारी माणसेच दुर्मिळ होत आहेत. त्यामुळेच संवादातील माणुसकी, माणूसपण, आत्मीयता हरवल्याची खंत आपल्या कवितेत शब्दबद्ध करताना वैदर्भीय कवी बबन सराडकर लिहितात-

‘झुंजणाऱ्या माणसांची स्पंदने गेली कुठे?
वंचितांना वंदणारी माणसे गेली कुठे?
बंगल्याशी बंगला अन् बंगल्यावर बंगले
खोपटे शाकारणारी माणसे गेली कुठे?
बंद दारे, बंद खिडक्या... बंद हृदयाची घरे
पंख-माया वाटणारी माणसे गेली कुठे?
हे खुज्यांचे शहर, येथे सोनवर्ती मुखवटे
वेळ पडता धावणारी माणसे गेली कुठे?
सोबती नाही कुणी ज्याला म्हणावे आपले
जीव देणारी जिवाला, माणसे गेली कुठे?
चांदण्यांपासून आता घर जपावे लागते
रंजल्यांना राखणारी चिलखते गेली कुठे?
केवढा आकांत भवती... जिंकण्याची होड ही!
हरताना हसणारी माणसे गेली कुठे?’

संवादाचे खरे महत्त्व संतांनी ओळखले होते. आपल्या रचनांमधून संवाद साधत समाजपुरुषाचे मन निरोगी राखण्याचे महत्त्वाचे कार्य त्यांनी केले. ‘ग्रंथ नाम दास बोध गुरू-शिष्यांचा संवाद’ असे म्हणत रामदासांनी प्रदीर्घ संवाद साधत ‘दासबोधा’सारखे समाजभाष्य साकारले, तर ‘आपुलाची वाद आपणाशी’ असे संवादाचे वेगळेच आत्ममग्न रूप दाखवत तुकोबांनी स्वतःशी संवाद साधत समाजाला कर्मठपणापासून मुक्त केले. ज्ञानदेवांनी ‘विश्वाचे आर्त माझे मनीं प्रकाशले’ असा संवाद साधत मानवतेचा पदर अधिक विशाल व समृद्ध केला. आज खरी गरज आहे ती अशा मानवतेने ओथंबलेल्या संवादाची!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

टिंबा, टिंबा, नमस्कार!

November 26, 2018, 11:30 am

≫ Next: वर्तमानाचा निबंध

≪ Previous: बंद हृदयाची घरे

$

0

0

महाविद्यालयात गणिताच्या तासाला भूमितीमधली पॉइंट म्हणजे बिंदूची व्याख्या मी जेव्हा पहिल्यांदा ऐकली, तेव्हापासून माझ्या मनात त्याच्याविषयी कुतूहल निर्माण झाले आहे. आपण फळ्यावर जो बिंदू काढतो, तो खरं म्हणजे अनेक बिंदूंचा पुंजका ठरतो; कारण बिंदूला कसलेच परिमाण नसते. बिंदूला लांबी, रुंदी, जाडी काहीही नसते! हे मला जेव्हा कळले, तेव्हा गणिताचे काव्याशी आणि तत्त्वज्ञानाशी काही बाबतीत नाते आहे, असे वाटू लागले. प्रत्यक्ष अस्तित्वात नसणाऱ्या संकल्पनांभोवती रुंजी घालण्याचा स्वभाव, हे या दोन्ही विषयांतील साम्य मला जाणवले.

‘बिंदू’ला आपण रोजच्या भाषेत ‘टिंब’ किंवा ‘ठिपका’ असेही म्हणू शकतो. एकीकडे सूक्ष्मातिसूक्ष्म टिंब आणि दुसरीकडे त्याच्या कित्येक खर्वनिखर्वपट असणारे सूर्यबिंब, हे सारे मानवी प्रज्ञेला आव्हान देत आले आहे. टिंबामध्ये काहीतरी गूढ आहे, असे मला नेहमी वाटत आले आहे. सदानंद रेगे यांनी आपल्या ‘टिंब’ या कवितेत त्याची गूढता वर्णन केली आहे, ती अशी :
नागमोडी फडेखाली/ जळता मणी टिंबाचा/ काळ, अवकाश, मिती/ यांचा आंबट तिखट ठेचा/ सावलीलाही टिंबाच्या/ चुकून कधी येऊ नये;/ डोकं काढून पलीकडे/ जाणूनबूजून बघू नये/ गाभाऱ्यात यावं/ नि एवढंच म्हणावं :/ टिंबा, टिंबा, नमस्कार/ बिंबा- बिंबात चमत्कार .../ (‘वेड्या कविता,’ पॉप्युलर प्रकाशन, मुंबई ) कवीने टिंबाला नमस्कार का केला असेल? या प्रश्नाचे उत्तर विज्ञानातून मिळते. ब्रह्मांडाच्या उपपत्तीचा एक सिद्धांत आहे - महाविस्फोट सिद्धांत म्हणजेच बिग बँग थिअरी! (काही अब्ज वर्षांपूर्वी हे विश्व बिंदूवत होते आणि त्याचा मोठा स्फोट होऊन ते प्रसरण पावू लागले. याला बिग बँग थिअरी म्हटले जाते.) एका बिंदूपासून विश्वाची निर्मिती झाली असावी, असे मत मांडणारा हा सिद्धांत.

बिंदू किंवा टिंब यांचे ‘शून्य’ याच्याशीही नाते आहे. प्राचीन काळी शून्य ही संख्या ‘मोठा ठिपका’ या रूपात लिहिली जात असे. त्यामुळेच बहुधा ‘शून्यात परार्धे भरली’ (परार्ध म्हणजे एकावर सात शून्ये इतकी मोठी संख्या!) असा अनुभव काहींना येत असावा! शून्य ही गणितातली एक संख्या खरी; पण हातचा न घेता येणारी. त्यातही अशी की शून्याने कितीही मोठ्या संख्येला गुणल्यावर उत्तर शून्यच आणणारी! ‘बाकी शून्य’ हे उत्तर आले, की गणित सुटते; मात्र जगण्यात ‘बाकी शून्य’ म्हटले की रुखरुख उरते! त्यामुळे शून्य हे गणितातले अभावरूप चिन्ह मानायचे की तत्त्वज्ञानातील परिपूर्णरूप चिन्ह मानायचे, हा खरा गहन प्रश्न आहे! आज आपण शून्य हे चिन्ह आतून पोकळ दाखवतो; पण ‘काही नाही’ मधून ‘काहीतरी आहे’चा जन्म जर टिंबातून झाला असेल, तर शून्यामधली पोकळी फारच भारलेली वाटू लागते. कवी दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे यांना अशा अद्भुत रूपात पोकळीचा साक्षात्कार झालाही आहे. त्यांनी लिहिले आहे : ‘पोकळीतच येतो, डोंगराला आकार, वृक्षाला धुमारा’. नसण्यातून असणं जन्माला येण्याची ही प्रतीकेच ठरतात.

आपण सामान्य माणसं अशा वेळी शून्य हे चिन्ह गणितापुरते राखून ठेवतो आणि टिंबाला ठिपका असे म्हणत दैनंदिन व्यवहारात सामावून घेतो. चार ठिपके, चार ओळी एकमेकांना जोडून दारात काढलेली साधीशी वाटणारी रांगोळी दिवसाच्या स्वागतासाठी आपल्याला पुरेशी वाटते. त्यातून अमूर्ताला मूर्त रूपही मिळते आणि दारात आनंदासाठी पायघड्या घालण्याचे कामही सहजगत्या होते. म्हणूनच बहुधा कवी केशवसुतांना रांगोळी घालणाऱ्या मुलीला पाहून कविता सुचली होती आणि रांगोळीचे दृश्य स्वर्गाशी जवळीक करून देणारे वाटले होते. बिंदूपासून ब्रह्मांड निर्माण झाले की नाही, कोण जाणे! पण ठिपक्यांमधून स्वर्ग - आणि तोही पृथ्वीवर - निर्माण करता येऊ शकतो! म्हणूनही नक्कीच म्हणावेसे वाटते - टिंबा, टिंबा, नमस्कार!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

वर्तमानाचा निबंध

November 27, 2018, 11:15 am

≫ Next: दक्षिणापथ

≪ Previous: टिंबा, टिंबा, नमस्कार!

$

0

0

निबंध म्हणजे काय? निबंधाची उत्पत्ती कशी झाली? पहिला निबंध आणि निबंधकाराचे नाव सांगा. निबंध हा एक साहित्याचा प्रकार आहे, चर्चा करा. या अन् अशा अनेक प्रश्नांची उत्तरे बऱ्याच जणांना द्यावी लागली आहेत. कुणास पैकीच्या पैकी मार्क मिळाले असतील. कुणाला दोन-चार कमी. काही नापासही झाले असतील. भलेही आज हे प्रश्न प्रश्नपत्रिकेतून बाद झाले असतील. तरी याची उत्तरे द्यावीच लागतात. आपल्या आयुष्याला निबंध चिकटलेला आहे. तो बाजूला काढून दाखवा की नका दाखवू. त्याच्याविषयी लगाव असो की नसो. पण तो आहे. तुमच्या वर्तमानाला त्याने धरून ठेवलंय. नव्हे वर्तमानच तो निबंध लिहून काढतोय...

कालपरवाची शाळेत हमखास निबंध लिहित आलीय, ते म्हणजे, पावसाळ्यातील एक रात्र, आमची सहल, आमची गाय, माझी आई, पडक्या किल्ल्याचे आत्मवृत्त, आवडता लेखक, आवडतं पुस्तक, इत्यादी. मात्र, आज निबंधाचे विषय काय असतील? ‘माझी पहिली हत्या’, बॉम्बस्फोट : एक थरार, माझं आवडत पिस्तुल, माझं पहिलं कोटीचं पॅकेज, दंगल : एक करमणूक, जाळपोळीची रांगोळी, हत्याकांडात एक क्षण, एक सेल्फी जीवघेणी, पृथ्वीचं थडगं, शस्त्रांचा खेळ, रक्तपाताची नक्षी, हरवलेल्या मूल्यांची शोकसभा, इत्यादी. अर्थात असे विषय नसावेत असे लाख वाटले तरी ते टाळता येणार नाही. निबंध लिहायचेच नाही म्हटल्यावर यातून सुटका होईल; तर तसेही नाही. निबंध लिहा अगर न लिहा वर्तमान त्याचा निबंध काळाच्या वहीवर लिहीत सुटलाय. वर्तमानाच्या वास्तवाने चैतन्याची हिरवळ कुरतडून टाकलीय. मुलगा करोडोचं पॅकेज घेत परदेशात; बापाच्या पिंडाला कावळा शिवेना!

माणूस कशासाठी काय कमावतो आहे, अन् नेमकं मोलाचं काय गमावून बसतो आहे; काहीच कळेनासं झालंय. आईबापाला म्हातारपणाची काठी म्हणून मुलगा हवा. मुलाला मेलेल्या आईची पेन्शन हवी; म्हणून मेल्यानंतरही अंगठ्यापुरती आई ठेवतो तो जिवंत. आईबापाचं घर हवं म्हणून मुलगा आई-वडिलांना नारळपाण्यात विष देऊन मारतो. आईबापांच्या अंत्यसंस्कारासाठी वेळ नाहीये पोरांकडे. म्हणजे नेमकं काय करताहेत ही मुलं? देशाला महासत्ता बनवण्याच्या कार्यात गुंतली की काय? तर तसंही म्हणता येत नाही. एवढीशी निरागस मुलं आत्महत्या करताहेत. त्यांना एवढ्यात कुणी कंटाळून सोडलंय? पालकांना हवे आहेत आपल्या मुलाला सगळ्या विषयात आऊट ऑफ मार्क. आईसारखा अभ्यासाच्या लकडा पाठीमागे लावते म्हणून तिची हत्या करून मुलगा फरार होतो. त्याला कुठला अभ्यास करायचा आहे माहीत नाही. आताची पिढी वरकरणी आहे खूप स्मार्ट पण मूल्यांचा तपास घ्यायला जाल, तर भेदरवून सोडल्याशिवाय राहणार नाही..

तुम्ही आता या मुलांना देऊ शकत नाही निबंध लिहिण्याची सूचना. ते एक अवाक्षरही कागदावर कोरणार नाही. त्यांनी निबंध लिहू नये हेच बरे! त्यांनी जरका लिहिला निबंध तर वाचताना आपले काय होईल? यास देशकालपरिस्थिती जितकी कारणीभूत तितके आपणही. सगळ्यांनीच हिरावून घेतलेत निबंधाचे हळुवार कल्पकविषय आजच्या पिढीकडून..

आई, तू म्हणालीस जंगल काढ
पण ते मला कुठे ठाऊकय..?
अन् डोंगर म्हणजे काय गं
म्हणे आकाशात चांदण्या लुकलुकतात
हा असला कसला लेसन
जे मला येत नाही ते काम तू मला सांगतेस?
जे जमतं त्याचं काहीच का कौतुक नाही
ही बघ बंदूक मी किती अचूक चालवतो
दोन माणसं मेलीत, दोन नुसतीच जखमीय
एकाचा कान चाटून गेलीय गोळी
एक इंच हुकली
नाहीतर खोपडीच उडाली असती
एक गोळी उरलीय
कुणावर धरू नेम..?

वर्तमानाने त्याचा निबंध या भुईत पेरून दिलाय; तुमची इच्छा असो अगर नसो तो उगवून येणारच..!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

---

दक्षिणापथ

November 28, 2018, 12:30 pm

≫ Next: सल

≪ Previous: वर्तमानाचा निबंध

$

0

0

आज अर्वाचीन भारतीय इतिहासात उत्तर भारत प्राधान्याने मांडण्यात येतो. भारताच्या ऐतिहासिक मांडणीत दक्षिण भारताचा प्रवेश फार उशिरा झालेला दिसतो. तत्कालीन सातकणिस वा सातवाहनांचे अनेक पुरातत्वीय पुरावे उपलब्ध असूनही त्या आधारावर सातकणिसांचा इतिहास लिहिला गेला, असे दिसत नाही. परिणामत: दक्षिण भारत सातकणिस (सातवाहन)च्या अखेरीस भारतीय इतिहासात प्रवेश करीत असला तरी निष्क्रिय स्वरुपातच प्रकट होतो. भारतीय इतिहासातील दक्षिण भारताची खरी सक्रियता ही राष्ट्रकूटांपासून (इ. स. आठवे शतक) जाणवते. तत्पूर्वीच्या इतिहासाला सातकणिसांची पार्श्वभूमीच प्रदान करण्यात आलेली दिसून येते.

तात्पर्य, दक्षिण भारत हा भारतीय इतिहासात गौतमीपुत्र सातकणिसांच्या काळापासून (इ. स. ७८) ऐतिहासिकदृष्ट्या प्रवेश करीत असला तरी त्याची सक्रियता राष्ट्रकूटांपासून दिसून येते. गौतमीपुत्र सातकणिस (इ.स. ७) पूर्वीचा दक्षिण भारताचा वास्तव इतिहास पूर्णपणे अज्ञात आहे. वास्तवात विचार केल्यास दक्षिण भारतातील पुरातत्वीय पुरावे हे उत्तर भारतापेक्षा फार प्राचीन आहेत. ते सिंधुकाळाशी आपली नाळ जोडतात. परंतु भारतीय ग्राथिक इतिहासात दक्षिणेची ऐतिहासिक सक्रियता उत्तरेच्या तुलनेने फारच अर्वाचीन आहे. आज स्पष्टपणे दिसणाऱ्या पुराव्यांचा विचार करता दक्षिण भारताचे पुरातत्वीय पुरावे हे अशोक काळाला ओलांडूनही दक्षिणेचा इतिहास प्रकट करतात. परंतु प्रत्यक्ष लिखित इतिहास सातकणिसांच्या पाठिमागे जात नाही. पाठ्यपुस्तकांमधूनही प्रामुख्याने उत्तर भारताचा इतिहास वैदिक काळापासून शिकविण्यात येतो. दक्षिणेचा इतिहास सातकणिस (सातवाहन)नंतरचाच किंवा शक, कुशाण, हुणंच्या आक्रमणापासून शिकविण्यात येतो. वास्तवात गाथा सप्तशती अनेक गाथामध्ये महारठाच्या स्थापनेचा इतिहास प्रकट करते. परंतु त्याचे संशोधन झालेले नाही.

महावंशानुसार सम्राट अशोकाने धम्म प्रसारासाठी भिक्षू पाठविले तेव्हा दक्षिणेतील ‘माहारट्ठात’ आणि ‘महिष्मंडलांत’ अनुक्रमे महाधम्मरक्षित आणि महादेव अशा दोन भिक्षूंची रवानगी केल्याचे दाखले मिळतात. महादेव स्तविराने महिष्मंडलात देवदूत सुत्त (मज्झीम निकाय ३.३.१०) आणि महाधम्मरक्षिताने महानारद काश्यप जातकाचा उपदेश केला.

याचा स्पष्ट अर्थ असा की, महारठ व महिषमंडलाचे अस्तित्व सम्राट अशोकाच्या काळात (इ.स.पूर्व २६९-२३२) स्वतंत्र प्रांत म्हणून होते. आणि अशोकाला या प्रदेशात धम्मप्रसार करावा असे वाटायला लावणारी स्वतंत्र संस्कृती इथे नांदत होती. ती उत्तरेला परिचित होती. म्हणूनच अशोकाला बौद्ध धम्माच्या प्रसाराची व्यवस्था या प्रांतासाठी स्वतंत्रपणे करावी लागली. त्यामुळे दक्षिण भारताला ‘माहारठ’ आणि महिषमंडल’ असे संबोध तत्कालात होते. अशोकाच्या काळात कलिंगच्या खालचा भाग म्हणजे आजचा आंध्र, तामिळनाडू, केरळ हा महिषमंडलचा भाग होता. (डॉ. भदंत आनंद कौसल्यायन यांनी आजच्या खान्देशाला महिषमंडल संबोधले आहे ते योग्य वाटत नाही. प्राचीन ऐतिहासिक ग्रंथामध्ये अशोकाचे साम्राज्य दर्शविताना महिषमंडल म्हणून आंध्र, तमिळ, केरळचाच निर्देश आहे.) म्हणजे अशोककाळातही महिषमंडल म्हणून आंध्र, तमिळ, केरळचा भाग होता तर आजचा महाराष्ट्र व कर्नाटक मिळून ‘माहारट्ठ’ होता असे दिसते. धम्मरक्षिताला अशोकाने जसे माहारठात धम्मप्रचारासाठी पाठविले तसेच महादेव स्थविराला महिषमंडलात पाठविल्याची नोंदही महावंश करते. (महावंश १२.५) याचा स्पष्ट अर्थ असा की, इतिहासकारांनी पुढे ‘दक्षिणपथ’ म्हणून जी संज्ञा निर्माण केली ती अशोककालीन ‘महिषमंडल’ व माहारट्ठ’ अशा दोनही प्रांतांना लागू होते. म्हणजे अशोकाच्या काळात हा दक्षिण भारत ‘महिषमंडल’ व ‘माहारट्ठ’ या दोन नावाने प्रचलित होता, हे स्पष्ट आहे.
एकूणच दक्षिण भारतात ‘माहारठ्ठ’ आणि ‘महिषमंडल’ या दोन प्रांताचे स्वतंत्र अस्तित्व होते आणि अशोकाच्या प्रयत्नामुळे या प्रदेशात बौद्धांचा प्रभाव निर्माण झाला. तो इ. स. सातव्या शतकापर्यंतही दिसतो. त्यानंतर उत्तर आणि दक्षिण भारतात मध्यवर्ती सत्ता राहिली नाही व दक्षिणेत विष्णुकुंडी, पल्लव, चालुक्य, राष्ट्रकूट, चोल, गंग यादव अशी राजघराणी अस्तित्वात आली. तेव्हापासूनच दक्षिण भारत इतिहासात सक्रिय झाला असे दिसते.

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

सल

November 29, 2018, 12:30 pm

≫ Next: दार लावावे वाटेना

≪ Previous: दक्षिणापथ

$

0

0

एक सर्जन होते. अनेक जगप्रसिद्ध व्यक्तींच्या शस्त्रक्रिया त्यांनी केल्या होत्या. संपत्ती, कीर्ती, प्रतिष्ठा असं सारं असणाऱ्या डॉक्टरांचा चाहता वर्ग जगभर पसरलेला. अवघड ऑपरेशन्स लिलया यशस्वी करण्यात डॉक्टरांचा हातखंडा. अशा या वलयांकित व्यक्तिमत्त्वाने वयाची साठ वर्षे पूर्ण केली म्हणून एक मोठा सोहळा झाला. या जंगी आनंद सोहळ्यात देशोदेशीचे लोक सहभागी झाले. भव्य प्रांगणात रोषणाई, संगीत, नृत्य असा जल्लोष शिगेला गेलेला. एक नर्तक मन:पूर्वक नृत्य करत होता. उत्सवमूर्ती डॉक्टर नृत्य पाहण्यात तल्लीन झाले. नर्तक बेभान होऊन नाचत होता. या उत्सवी वातावरणात एकाचं लक्ष उत्सवमूर्ती डॉक्टरांकडे गेलं. डॉक्टरांच्या डोळ्यांतून अश्रू ओघळत होते. ते आनंदाश्रू नव्हते. मग अशी काय चूक झाली, असं काय घडलं म्हणून डॉक्टरांच्या डोळ्यांत अश्रू आले? न राहवून एकाने डॉक्टरांच्या कानात अश्रूंचं कारण विचारलं. डोळे पुसत डॉक्टर बोलले, ‘‘माफ करा, तुम्ही एवढं भव्य आयोजन केलंय. तसा आज आनंदाचा दिवस. पण माझी जुनी जखम नेमकी भळभळली. या नर्तकाचं सुंदर नृत्य पाहताना मला माझी स्वत:ची आठवण झाली. नर्तक म्हणून मी सारं काही कमावलं. मला सर्जन व्हायचंच नव्हतं. मला नर्तक व्हायचं होतं. पण होता आलं नाही. ते शल्य डोळ्यांतून ओघळलं’’.

डॉक्टर बोलत होते. संगीत टिपेला गेलं होतं. नर्तक नाचत होता. उत्सवाला व्यथेची किनार मिळाली होती. ओशोंच्या कथेतील या डॉक्टरांप्रमाणे अपेक्षाभंगाची सल घेऊन अनेकजण जगत असतात. आकाशाएवढ्या तुकारामाला सावकारी चालवण्याची जबाबदारी पार पाडावी लागली. पण मनाविरुद्धचं काम म्हणून तुकारामाने सावकारीच्या वह्या नदीत बुडवल्या. काम कुठलंही वाईट नसतं. पण मनासारखं काम मिळालं तर कामात ‘राम’ सापडतो. कुणाला चित्रकार व्हायचं असतं तर तो कवी होतो. कुणाला नट व्हायचं असतं तर तो यशस्वी दिग्दर्शक बनतो. पं. सत्यदेव दुबे हे प्रतिभावंत नाट्य दिग्दर्शक. अनेक रंगकर्मी त्यांच्या हाताखाली तयार झाले. पण दुबेजी मूळचे उत्तम क्रिकेटर होते. या खेळापायीच त्यांनी मुंबई गाठली होती. म्हणून यशस्वी होणं आणि समाधानी होणं यात मोठंच अंतर असतं.

बरीच माणसं भोवतालावर, स्वत:च्या पेशावर तर काही स्वत:वरच नाखूष असतात. जगणं तर पुढे सरकत असतं. पण मनासारख्या वातावरणात ते अधिक खुलतं. आईन्स्टाईनने सापेक्षतावाद सांगताना सुंदर उदाहरण दिलंय. आपण एखाद्या सुंदर स्त्रीच्या सहवासात असतो आणि एखाद्या भर्रर्र वाजणाऱ्या स्टोव्हच्याही सहवासात असतो. या दोन्ही प्रसंगांत वेळ तर कटतो. भर्रर्र स्टोव्हच्या सान्निध्यापेक्षा सुंदर स्त्रीच्या सान्निध्यातला वेळ अधिक सुखावह असतो. जगताना माणसासारखं काम सोबतीला असेल तर प्रवास समाधानाचा होतो पण बहुतांश मनाविरुद्धच घडत जातं. साध्या साध्या गोष्टींतही अपेक्षाभंग होतो.

माणसाचं जाऊ द्या, जागृत देवालाही हा मनस्ताप चुकला नाही. एक मारोती फारच प्रसिद्ध आहे. तो नवसाला पावतो आणि चक्क झोपलेला आहे, हे त्याचं वैशिष्ट्य. त्या झोपलेल्या मारोतीची मूर्ती पाहायला मी एकदा मुद्दाम गेलो. मूर्ती पाहून धक्का बसला. हातावर डोंगर घेऊन उड्डाणाच्या तयारीत असलेली ही मूर्ती आहे. आता झोपणारा मारोती हातावर डोंगर घेऊन कशाला झोपेल? बुद्धाच्या झोपलेल्या मूर्तीप्रमाणे हात उशाला घेऊन मारोतीराय झोपले असते. झालं असं असावं, ही उड्डाणाच्या तयारीतली मोठी मूर्ती आधी उभीच असेल. काही कारणाने ती मूर्ती आडवी झाली असेल. देवाचीच झोपण्याची इच्छा आहे म्हणून किंवा इतर काही कारणांनी मूर्ती आडवीच राहिली असावी. झोपलेल्या मूर्तीचं वैचित्र्य जागृत होऊन प्रसिद्ध झालं. पण त्या मूर्तीचा अपेक्षाभंग कुणी लक्षात घेत नाही. ज्याला उड्डाण करायचं होतं त्याला झोपून रहावं लागतंय. वर पुन्हा ही सल मनोभावे पूजली जाते. एकूण काय तर, ‘कराया गेलो गणपती, होऊन बसला मारोती’ अशी अवस्था बरेचदा होते.

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

दार लावावे वाटेना

December 2, 2018, 9:23 pm

≫ Next: ‘मी’ची वेलांटी

≪ Previous: सल

$

0

0

- प्रा. डॉ. सुजय पाटील

……प्राचीन कालखंडापासून कुटुंब या सामाजिक संस्थेला अनन्य महत्त्व आहे. सामाजिक सभ्यता, संस्कृती, संस्कारशीलता यांची आधारशिला म्हणून कुटुंबसंस्थेकडे आजवर पाहिले जाते. कुटुंब संस्थेचा मध्यवर्ती केंद्रबिंदू म्हणजे घर. घराचे आकर्षण फक्त मानवालाच असते असे नाही, तर पहाटेपूर्वी आकाशात भरारी घेतलेले पक्षी सायंकाळी आपल्या घरट्याकडे वळतात. दिवसभर माळरानावर चरण्यासाठी गेलेली गुरे सायंकाळी आपल्या गोठ्याकडे आपसूक वळतात. तात्पर्य, घर हे माणसांइतकेच पशुपक्षी, जनावरांना हक्काचा निवारा वाटते.
पूर्वीची घरे एकत्र कुटुंबपद्धतीला सामावून घेणारी होती. दोन-तीन पिढ्यांचे लोक गुण्यागोविंदाने एकत्र राहायचे. लहान मुला-मुलींच्या किलबिलाटाने घराचे गोकुळ होऊन जात असे. घराच्या भिंती फक्त दगड-मातीच्या नव्हत्या, तर त्या प्रेम, जिव्हाळ्याने रसरसलेल्या होत्या. नातेसंबंध नुसते नातेसंबंध नव्हते, तर प्रत्येक नात्यात मायेची ऊब होती.
समाजजीवनात गतिमानता वाढली. उद्योग, व्यवसाय, शिक्षण यानिमित्ताने कुटुंबातील अनेक सदस्य शहराकडे वळले, तसे कुटुंबाचे विभाजन अटळ ठरले. विभाजन फक्त कुटुंबाचे झाले नाही, तर ते घराचेही झाले. घराच्या घरपणाला घरघर लागली. शिक्षण, नोकरी, व्यवसायासाठी बाहेर पडलेली मुले नंतर घराकडे परतेनाशी झालीत. मुलं परत येतील, घरात पुन्हा आनंदाला उधाण येईल, या वेड्या आशेवर घराची दारे नेहमी उघडी ठेवून मुलांची वाट पाहिली जाऊ लागली. आई-वडिलांच्या या व्याकुळ भावनेची आंदोलनं ‘डोळा वाटुली संपेना’ कवितेत टिपताना इंदिरा संत लिहितात..
‘सांज टळली तरीही, दार लावावे वाटेना
वळेल का कुणी मागे? डोळा वाटुली संपेना...’
मुलांची वाट बघून थकलेल्या वयोवृद्ध आई-वडिलांना जाणीव होते की, मुलं काही आता परत येणार नाहीत. आता वृद्धावस्थेतील एकाकी जीवन जगणं भाग आहे. अशी मनाची समजूत घालून वृद्ध माता-पिता पुन्हा संसाराचा गाडा एकाकीपणे हाकण्यास तयार होतात. त्यांची ही एकाकी निर्णायक धडपड व्यक्त करताना कवयत्री पुढे म्हणतात..
‘संपावया हवी वाट, लावायला हवा दिवा
पोटासाठी मुकाट्याने, हवा टाकायला तवा’
आज वृद्धांच्या समस्या ‘आ’वासून उभ्या आहेत. मुलं परमुलखात गेल्यामुळे एकाकी पडलेली वृद्धमंडळी एका बाजूला दिसतात, तर दुसरीकडे घरात मुलं, सुना, नातवंडे असूनही अवहेलनेने भरलेले एकाकीपण जगणारी वृद्धमंडळी दिसत आहेत. समृद्ध संसारातील एक अडगळ म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जातेय. मुला-लेकरांच्या सुखासाठी तुफान होऊन झगडलेल्या माता-पित्यांना ‘थकलेल्या तुफानाला कुणी घर देता का घर...?’ असं म्हणत भटकायची वेळ येते. अशी अनेक झुंजलेली तुफानवादळे रस्त्याकडेला, पुलाखाली किंवा वृद्धाश्रमात नशिबाला दोष देत कण्हत पडलेली दिसतात. नेमक्या या समस्येवर बोट ठेवणारे वि. वा. शिरवाडकर यांचे १९७० च्या दशकातील ‘नटसम्राट’ हे नाटक आजही महत्त्वपूर्ण आहे.
अनेक पुरस्कार व मानसन्मान लाभलेल्या ‘नटसम्राट’च्या यशाच्या पार्श्वभूमीवर नाटककाराची मुलाखत झाली. त्यामध्ये त्यांना प्रश्न विचारण्यात आला होता की, ‘या नाटकाच्या निमित्ताने तुम्हाला जे अनेक पुरस्कार मिळालेले आहेत, त्यापैकी कोणता पुरस्कार सर्वश्रेष्ठ वाटतो?’ यावर त्यांचे उत्तर अगदी मार्मिक होते. नववीतल्या एका मुलीने त्यांना पत्र लिहून कळविले होते की, ‘मी आपले ‘नटसम्राट’ नाटक पाहिले. मी शपथ देऊन सांगते की, मी माझ्या आई-वडिलांना तसेच भविष्यात सासू-सासऱ्यांना त्रास होईल, असे कदापिही वागणार नाही...’ शिरवाडकरांनी पुढे सांगितले, ‘या मुलीचे हे पत्र हा माझा सर्वांत महत्त्वाचा पुरस्कार, सन्मान आहे; ज्यांच्यापर्यंत हे नाटक पोहोचणे आवश्यक होते, तिथंपर्यंत ते पोहोचलंय.’
वृद्धांची अवहेलना संपवायची असेल, तर आता प्रौढांपेक्षा लहान मुला-मुलींमध्ये प्रबोधन होणे गरजेचे आहे. कारण, तेच उद्याचे पालक आणि सुजाण नागरिक आहेत..

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

‘मी’ची वेलांटी

December 3, 2018, 2:30 pm

≫ Next: स्वातंत्र्य

≪ Previous: दार लावावे वाटेना

$

0

0

डॉ. नीलिमा गुंडी

कविवर्य विंदा करंदीकर यांच्या आततायी अभंगातली एक ओळ आहे, ''मी'च्या वेलांटीचा, सुटो सुटो फास!' ही ओळ मला भाषा आणि लिपी यांच्याशी कवीचे जगण्याचे तत्त्वज्ञान किती निकटचे असते, याचे उदाहरण वाटते. जगताना एकटेपणाचा जाणवणारा काच कवीने अक्षरचिन्हाच्या प्रतिमेतून येथे व्यक्त केला आहे. अटळ असे एकटेपण ओलांडणे, हे आव्हानच असते. कोणत्याही व्यक्तीला स्वतःच्या असण्याची - मीपणाची - जाणीव वयाच्या एका टप्प्याशी होतेच! त्यातून व्यक्तीचे आत्मभान विकसित होते. त्याच्या विकासाला आतून प्रेरणा मिळते. मात्र, या प्रक्रियेत एक तोल राखावा लागतो. आत्मभान जेव्हा अहंकाराच्या रूपात प्रबळ होऊन स्वतःभोवती कुंपण रोवते, तेव्हा जगण्याचा प्रवाह कुंठित होण्याचा धोका असतो. त्यासाठी धर्म-तत्त्वज्ञाने स्वतःपलीकडे जाण्याचे मार्ग दाखवत असतात, पण सर्वांनाच ते मार्ग कुठे झेपतात?

अहंकाराप्रमाणे भय हेही स्वतःभोवती तटबंदी उभी करत असते. एकदा 'मी' या रूपात स्वतःचे भान आले की आपोआपच इतरांपासून भय वाटू लागते. आपल्या कल्पनेतले जग जितके मोठे होत जाते, तितके त्या तुलनेने आपण नगण्य होत जातो. अशा वेळी भयापोटी 'मी'पण घट्ट धरून ठेवण्याची धडपड सुरू होते. खरेतर हे प्रचंड विश्व आपण ज्यामुळे आकलन करून घेऊ शकतो, त्या जाणिवेचा स्फुल्लिंग ही आपली शक्ती असते. मात्र, ती शक्ती योग्यप्रकारे वापरली गेली नाही, तर तीच आपल्या जगण्याला 'आतून बंद बेट' असे रूप देऊ शकते. त्यासाठी मुळात व्यक्तीची आंतरिक घडण निकोप आणि लवचिक राहण्याची गरज असते. येथे संत ज्ञानेश्वरांनी 'ज्ञानेश्वरी'च्या सोळाव्या अध्यायात भयावर मात करण्याबाबत दिलेला एक मार्मिक दृष्टांत आठवतो. तो असा, 'पाणी बुडऊं ये मिठातें, तंव मीठचि पाणी आतें' म्हणजे मिठाला बुडवायचे भय दाखवणाऱ्या पाण्यात मीठ सहज विरघळूनच जाते! (तरीही आपला खारटपणा शिल्लक राखतेच!) म्हणजे पूर्णपणे आत्मलोप होऊ न देताही आत्मविसर्जनाचा एखादा मार्ग असू शकतो!

मीपणावर मात करण्याचा सहज आणि सुखद मार्ग म्हणजे दुसऱ्यावर प्रेम करणे! प्रेम ही भावना आपल्याला स्वतःच्या वर्तुळाकडे नेणारी एक मूलभूत भावना आहे. अनेक कवींनी तिचा गौरव केला आहे. एरवी जीवशास्त्राच्या दृष्टीने 'स्वार्थी पेशीचा प्राणी' अशी ओळख असलेल्या माणसाला प्रेमाचा स्पर्श कात टाकायला लावतो! काहींच्या जीवनात तर ही भावना मानवतेविषयीच्या प्रेमापर्यंत विस्तारत जाते. कवी माधव जूलियन फटकळ अभंगात लिहितात, 'माझा एकट्याचा कशाला उद्धार?, राहिला संसार करोडांचा'

कलांचे विश्व हेही व्यक्तीला स्वतःच्या पकडीतून मुक्त करणारे आणि व्यापक करणारे असते. कवी केशवसुतांच्या 'सतारीचे बोल' या कवितेत सतारीचे बोल ऐकताना कवीचा तन्मयतेचा अनुभव फार सूक्ष्मपणे व्यक्त झाला आहे. तो असा : 'उगमी विलयी अनंत उरलो, विसरूनि गेलो अखिला भेदा, ऐकत असता दिडदा, दिडदा' इतका व्यापक अनुभव त्यात आहे!

'मी'पणाची मिठी घट्ट झाली की स्वतःच्या दु:खाचे ओझेही स्वतःभोवती करकचून आवळले जाते. ना. सी. फडके यांच्या 'माणूस जगतो कशासाठी?' या कथेतला नायक भास्कर असाच निराश झालेला असतो. तो रेल्वेखाली जीव द्यायला निघतो; पण वाटेत एका मैफलीचे सूर ऐकताना भान हरपतो. स्वतःपलीकडे जाण्याच्या त्या अनुभवामुळे तो अंतर्बाह्य बदलून जातो आणि पुन्हा जगण्याला बिलगतो! कलेचा आनंद इतका प्रभावी असू शकतो.

'मी'पणात समग्र अस्तित्वाची स्पंदने ऐकणेही शक्य असते. मात्र, हे एखाद्या महान कलावंतांलाच जमते. अमृता प्रीतम यांनी एका कवितेत म्हटले आहे, 'आज मी माझ्या घराचा नंबर आणि रस्त्यावरची नावाची पाटी पुसून टाकली.' त्या पुढे असेही लिहितात की, 'तुला जर मला भेटायचं असेल तर प्रत्येक देशातल्या, प्रत्येक शहराच्या, प्रत्येक रस्त्यातल्या प्रत्येक घराचं दार ठोठव!'

म्हणजे कधी कधी 'मी'च्या वेलांटीच्या वेलीला असा बहरही येऊ शकतो की!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

स्वातंत्र्य

December 4, 2018, 2:30 pm

≫ Next: संस्कृती

≪ Previous: ‘मी’ची वेलांटी

$

0

0

ऐश्वर्य पाटेकर

अलीकडे मला बिलकूल करमत नाही. या गावात, या प्रदेशात, या प्रहरांत, या विश्वात! जिथे पक्ष्यांना स्वातंत्र्य नाही, उंच आकाशात उडण्याचं, हव्या त्या ठिकाणी खोपा करण्याचं. चोचीत चार दाणे भरण्यासाठीही लढावं लागतंय युद्ध. भाकरीसाठी भुकेलेल्याला सतत वेठीस धरलं जातं, तहानलेल्याची यापेक्षा वेगळी तऱ्हा नाहीच. नियमाच्या नावाखाली जखडल्या जाताहेत हातापायात बेड्या. माणसाची झालीय जागीच खूडकोंबडी..! इथल्या विहिरीचं पाणी गोडं लागत नाही. अन् स्वत:त डुंबू द्यायला नदीची तयारी नाहीये. श्वास घेण्यापुरता वारा हवाय, तर तोही दम दिल्यासारखा. ऊनच ऊन वाढत वाढत सगळा उन्हाळा. झाडाला आपल्या डोक्यावर सावली धरायची इच्छा आहे. मात्र, त्याला उन्हाची आज्ञा मोडता येत नाही. सतत कुणाची तरी कुणावर तरी ताबेदारी, अन् हरेकजण निमूट सोसत राहतोय ही गुलामी. या कवितेच्या ओळी नाहीयेत, हे आहे स्वातंत्र्याचं फसलेलं स्तवन!

पृथ्वीवरील जीवजंतूस स्वातंत्र्य हे जन्मजात बहाल असतं. असं असूनही माणसाला खरंच स्वातंत्र्य आहे का? तर त्याच्या घरापासून त्यास पारतंत्र्यात ढकलण्यास सुरुवात होते. या पारतंत्र्यातूनच काही माणसं स्वत:चं स्वातंत्र्य मिळवण्यात यशस्वी होतात. स्वातंत्र्यावर गदा येते म्हणून व्यवस्था, सरकार यांच्यावर आपण बाण चालवतो, तावातावाने बोलतो. यापेक्षाही आणखी काही निकटचे घटक असतात जे आपलं स्वातंत्र्य सतत हिरावून घेतात. मात्र, त्याकडे आपण सोयीने डोळेझाक करतो. एकदा बारकाईने शोधा. मग आपलं स्वातंत्र्य हिरवण्याचं कारस्थान कोण कोण करतं; याचा खरा तपास लागेल. स्वातंत्र्य हे काही सरकारच्या किंवा कुणाच्या मेहरबानीवर अवलंबून नसतं.

माणसाचा माणसाशी संवाद होत नाही. माणूस माणसापासून दूर गेला याची टिमकी नेहमी आपण वाजवतो. मात्र, आपण स्वत:शी तरी मनमुराद संवाद केलाय का? तुमचं अंतर्मन नकारार्थी उत्तर देईल. म्हणून आरशासमोर उभं राहून स्वत:शी आत्मसंवाद साधायला हवा. आपले विचार भुईत पेरून ते उगवून आणून त्याची निगराणी आणि मशागत करणे. आपल्या मनाचा पतंग करून अलगद वाऱ्यावर सोडून देणे. स्वातंत्र्य म्हणजे हसायच्या वेळी हसणं, रडायच्या वेळी रडणं; पण झालं काय माणूस स्वत:चं स्वातंत्र्य हरवून बसलाय.

सतत जगाची मान्यता माणसाला हवी आहे. जग इतकं समंजस नसतं मान्यता द्यायला. वरकरणी सगळं आलबेल असलेलं हे जग. स्वत:च्या पोराचंच कौतुक त्याला असतं; अन् आपण आडून बसतो आपल्या पोराचं कौतुक करावं म्हणून. अशा बऱ्याच ठिकाणी माणूस गोता खातो. स्वातंत्र्य आपल्याला कुणीतरी देईल, मग ते आपण घेऊ! अशी गोष्टच नसते स्वातंत्र्याची. ते आपल्या आपण निर्माण करायचं असतं. ते आपल्यात असतंच मात्र आत्मभान जागृत होऊन त्याचा साक्षात्कार होणं गरजेचं असतं. सामान्य जीवन जगत रहाणं अन् कुठलीही महत्त्वाकांक्षा नसणं, अशा माणसास कशी कळणार स्वातंत्र्याची लज्जत. असं जीवन जगणाऱ्या माणसात असा एक माणूस असतो की तो 'चित्र काढतो' तो त्याच्या करारावर चित्रकार बनतो. एक माणूस शब्द कागदावर उमटवतो; तो लेखक होतो.

अशी आणखी उदाहरणे देता येतील ती माणसं आपलं स्वातंत्र्य निर्माण करतात. संत तुकाराम महाराज सगळं काही त्यागून भंडारा डोंगरावर जाऊन बसतात. हे त्यांनी मिळवलेलं स्वातंत्र्य आहे. ज्ञानोबांनी जीविताच्या पसाऱ्यात संजीवन समाधी घेणं, हे स्वातंत्र्यच आहे. संत रामदासांनी आपल्या स्वातंत्र्यावर कुणास चढाई करू दिली नाही. संत मीराबाईने स्वातंत्र्यासाठी जहराचा प्याला हसत हसत रिचवला.

या उलट आपलं स्वातंत्र्य आहे. आपलं स्वातंत्र्य इतकं आपमतलबी की आपल्याला एकाचवेळी सगळं हवं असतं. सगळे आनंद, सगळी खुषी आपल्याच झोळीत हवी! आपल्या स्वातंत्र्यासाठी आपल्याला इतरांच्या स्वातंत्र्याची पर्वा नसते. ते पायदळी तुडवले काय, त्याची राख झाली काय, आपल्याला सोयरंसुतक नसतं. तुमच्या स्वातंत्र्याने इतरांचे भले नाही केले तरी चालेल मात्र त्यांच्या स्वातंत्र्याला गालबोट लागू नये..!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

संस्कृती

December 5, 2018, 2:30 pm

≫ Next: तू

≪ Previous: स्वातंत्र्य

$

0

0

भारताच्या ऐतिहासिक मांडणीत 'उत्तर भारताचा इतिहास' व 'दक्षिण भारताचा इतिहास' असे दोन प्रधान विभाग आढळून येतात. या दोन्ही प्रदेशांच्या इतिहासलेखनात सुसंगतीपेक्षा विसंगतीच अधिक आढळते. या विसंवादाची कारणे भारताच्या सांस्कृतिक भिन्नतेत आहेत, असे मानले जाते. इतिहासकारांच्या मते, प्राचीन भारतात उत्तर भारतात 'सनातन वैदिक' संस्कृती प्रभावी होती. दक्षिण भारतात 'द्रविड' संस्कृती प्रभावी होती. आणि या दोन संस्कृतींच्या रचनात्मक भिन्नतेमुळेच उत्तर व दक्षिण भारत यात सांस्कृतिक भिन्नता दिसते. उत्तर भारताचा संबंध सनातन वैदिक संस्कृतीशी, तर दक्षिण भारताचा संबंध द्रविड संस्कृतीशी आहे. सनातन वैदिक संस्कृती हा संस्कृतीवाचक संबोध सांस्कृतिकदृष्ट्या परिपूर्ण ठरतो. परंतु द्रविड संस्कृती हा संस्कृतीवाचक संबोध परिपूर्ण आहे का, असा प्रश्न येतो.

एखाद्या जनसमूहाला सांस्कृतिक आकार येण्यासाठी ज्या व्यवस्थांची, साधनांची, विचार, तत्त्वज्ञान, कलेची गरज असते, ती सर्व साधने वा व्यवस्था सनातन वैदिक संस्कृतीजवळ आहेत. उदा. या संस्कृतीजवळ स्वत:ची म्हणून विकसित झालेली भाषिक व्यवस्था आहे. स्वत:ची म्हणून परिपूर्ण लिपी व्यवस्था आहे. या लिपीमध्ये लिपीबद्ध 'वेदोपनिषदस्मृतिशास्त्रपुराणेतंत्र' ही ग्रंथसंपदा आहे. 'वर्णाश्रमजात' स्वरूपातील सामाजिक व्यवस्था आहे. सनातन वैदिक धर्म नावाचा 'धर्म' आहे. त्या धर्माची यज्ञअनुष्ठानात्मक स्वरूपातील कर्मकाण्डीय विधिव्यवस्था आहे. त्यांचे आकाशस्थ देवदेवतांशी संबंधित असे सण आणि उत्सवही आहेत. अशाप्रकारे एखाद्या जनसमूहाला परिपूर्ण सांस्कृतिक आकार प्रदान करणाऱ्या सर्व व्यवस्था 'सनातन वैदिक' या जनसमूहाजवळ आहेत. परंतु या निकषावर द्रविड संस्कृती स्पष्ट होत नाही.

द्रविड संस्कृतीची समान अशी कोणतीही विकसित झालेली भाषिक व्यवस्था नाही. लिपीबद्ध असे कोणतेही धर्मग्रंथ या संस्कृतीजवळ नाहीत. या लोकांना समान आचरण देणारा असा कोणता 'धर्म' नाही. त्यांचा धार्मिक कर्मकाण्ड प्रकट करणारा ग्रंथ नाही. आचरणाच्या वेगळ्या पद्धती, सामाजिक रचना नाहीत. या संस्कृतीच्या देव-देवता, सण आणि उत्सवही आपणास नेमकेपणाने दाखवून देता येत नाहीत. परिणामत: द्रविड संस्कृती या संबोधाला सांस्कृतिक दर्जा प्राप्त व्हावा असे कोणतेच पुरातत्त्वीय वा ऐतिहासिक साधन वा व्यवस्था आज उपलब्ध नाही. म्हणजे द्रविड संस्कृतीची जडणघडण, तिचे स्वरूप, तिचे सण-उत्सव, तिची ग्रंथसंपदा, तिचे धार्मिक विधिविधान, तिच्या कला इत्यादी बाबतीत इतिहास मौन बाळगतो. असे कोणतेही स्पष्ट सांस्कृतिक रूप या द्रविड संस्कृतीचे प्रकट होताना दिसत नाही. फक्त 'दक्षिणेतील द्रविड संस्कृती' हा संबोध ग्रंथाप्रमाणेच उल्लेखित आहे. अशा प्रकारची कोणतीही संस्कृती प्रत्यक्षात अस्तित्वात होती वा आहे असे आपणास दिसत नाही वा तिचे अवशेषही आपणास आढळत नाही.

आज या संस्कृतीचा निर्देश करताना आंध्र, तमीळ, केरळ, कर्नाटक या प्रदेशातील जनसमूहाकडे अंगुलीनिर्देश करण्यात येतो. परंतु या जनसमूहाचे वरवर जरी निरीक्षण केल्यास लक्षात येते, की या लोकांची भाषा ही वैदिकसंस्कृत प्राधान्याने विकसित झालेली एक परिपूर्ण भाषिक व्यवस्था आहे. हे लोक 'वेदोपनिषदस्मृतिशास्त्रपुराणेतंत्र' ही ग्रंथसंपदा स्वत:ची म्हणून सांगतात. 'वर्णाश्रमजात' स्वरूपातील सामाजिक व्यवस्था या लोकांना मान्य आहे. 'सनातन वैदिक धर्म' या लोकांना मान्य आहे. त्या धर्माची यज्ञअनुष्ठानात्मक स्वरूपातील कर्मकाण्डीय विधिव्यवस्थाही या लोकांनी स्वीकारली आहे. त्यांचे वैदिक प्रधान आकाशस्थ देवदैवतांशी संबंधित असे सण आणि उत्सवही आहेत. अशाप्रकाणे एखाद्या जनसमूहाला परिपूर्ण सांस्कृतिक आकार प्रदान करणाऱ्या सर्व व्यवस्था, साधने, विचार, तत्त्वज्ञान ही सर्व साधने वैदिकांकडूनच या जनसमूहाने स्वीकारलेली आहेत. म्हणजे ज्यांचा आज द्रविड म्हणून निर्देश करण्यात येतो, तो स्पष्टपणे सनातन वैदिकप्रधान जनसमूहच आहे. याचा स्पष्ट अर्थ असा की द्रविड हा एक भ्रांत संबोध आहे. संस्कृत शब्दकोशानुसार व्रात्यक्षत्रियोत्पन्न जाती म्हणजे क्षत्रिय आणि व्रात्य यांच्या संकरातून उदयाला आलेला समाज म्हणजे द्रविड होय. दक्षिणेतील वर्णसंकरित जातींनाच 'द्रविड' हा संबोध वापरण्यात आलेला दिसतो. ज्याचा कोणताही सांस्कृतिक अवकाश उपलब्ध नाही.

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

तू

December 6, 2018, 2:30 pm

≫ Next: संस्कृती

≪ Previous: संस्कृती

$

0

0

- दासू वैद्य


एक प्रियकर प्रेयसीच्या दारावर आला. भारून टाकणारं प्रेयसीचं रूप कधी एकदा डोळ्यांनी पाहीन असं झालं होतं! अधीर मनानं त्यानं दरवाजा वाजवला. आतून काहीच प्रतिसाद नाही. त्यानं पुन्हा दरवाजा वाजवला. आत काही हलचाल जाणवली. पण दरवाजा उघडला गेला नाही. आतून फक्त आवाज आला, ''कौन है?''

प्रियकानं अधीरतेनं उत्तर दिलं, ''मै हूं''.

दरवाजा उघडला नाही. बाच वेळ वाट पाहून निराश झालेला प्रियकर जंगलात निघून गेला. दिवस मावळले. वर्ष लोटली. नदीतून झुळझुळ पाणी वाहत होतं. पावसात माती भिजत होती. झाडांना पानांसोबत पक्ष्यांची किलबिल लगडली होती. वेळूच्या बनात घुसलेल्या वाऱ्यामुळे मंजूळ सूर निघत होते. निसर्गात फिरताना प्रियकराला प्रेयसीची आर्त सय झाली. त्याक्षणी तो निघाला. हा आवेग वेगळाच… वाऱ्यासारखा तो येऊन पोहचला. आर्त मनानं त्यानं दरवाजा वाजवला. आतून आवाज आला, ''कौन है?''.

प्रियकर म्हणाला, ''अब तू ही तू है''.

दरवाजा उघडला. 'मी'पण संपल्याशिवाय प्रेम भेटत नाही असं सूचित करणारी ही एक झेनकथा आहे.

प्रत्येक विचार दर्शनात मानवाच्या उत्पत्तीबद्दल अनेक सफरचंदी कथा आहेत. भारतीय दर्शनात, साक्षात परब्रह्माला एकटेपणाचा कंटाळा आला म्हणून आपण माणसं निर्माण झालो. 'एको हं बहुस्याम‌्' म्हणजे मी एकटा आहे, पण अनेक होईन अशा विचारांतून परब्रह्म दुभागले. त्यातून स्त्री-पुरुष निर्माण झाले. पण गंमत म्हणजे या विभागलेल्या स्त्री-पुरुषाला पुन्हा एकत्र येण्याची आसक्ती निर्माण झाली. स्त्री-पुरुषाला एकत्र आणणारा साकव म्हणजे प्रेम. या प्रेमात तू ही तू असतं. स्वत:ला विसरून जाताना 'मी' संपलेला असतो. त्यामुळे मानवजातीच्या उदयातच प्रेमभावनेचा उदय आहे. भाषा नव्हती तेव्हाही प्रीती संवाद असणारच. प्रीतीभाव म्हणून फूल देणे याची सुरुवात तेव्हाच झाली असावी.

'तू' हे तसं एक सर्वनाम. पण त्याच्या आत दडलेल्या रंगछटा फार मनोहारी आहेत. 'तू' म्हणजे राजसा, मोहना. चित्तचकोरा, स्वामी, घननिळा, वेल्हाळा, नंदनंदना इ. इ. कवितेतून आणि गाण्यातून 'तू'ची अशी मनोहारी रूपं पहायला मिळतात. तरीही 'तू' शिल्लक राहतोच. त्वं ब्रह्मा त्वं विष्णुस्त्वं रूद्रस्त्वं इंद्रस्तवं अग्निस्तवं वायुस्तवं सूर्यस्त्वं चंद्रमास्त्वं. ब्रह्मा, विष्णू, रूद्र, इंद्र तूच आहेस. अग्नि, वायू, सूर्य, चंद्र तूच आहेस. सर्वव्यापी अनुभव सांगणारा गणपती अथर्वशीर्षातला हा 'तू' महिमा आहे. पण एखाद्याने ठरवलेच, तर हे ईश्वरी सर्वव्यापकतेचं वर्णन प्रीतीभावातही चपखल उपयोगात आणता येते. मुळात भक्ती आणि प्रीतीभावात 'तू'मय होण्याची पूर्वअट असते. म्हणून कृष्णाने जास्त गरम दूध पिलं आणि राधेचे ओठ भाजले. जनीचं जातं विठुराया दळत बसला. कृष्णाच्या प्रीती-प्राक्तनाला कातडीसारखी चिकटलेली राधा शोध घेतला तर कुठेच सापडत नाही. 'तू'मय होण्याचा राधा हा एक नितांत सुंदर दृष्टांत आहे. 'यारा सीली सीली, ढोला सीली सीली' या गाण्यातला 'ढोला' शब्द मला सतावत होता. शेवटी आकळला. ढोला हा दुर्लभ शब्दाचा अपभ्रंश आहे. म्हणजे ढोला हे एक 'तू'चंच रूप आहे. 'तू'चं दुर्लभ असणं हे विरहाला जन्म देतं.

सूफी भजनाच्या चालीवर आपल्याकडे काही श्रवणीय प्रेमगीतं रचली गेली आहेत. भक्तीच्या तुलनेत प्रेमाला आपण गौण स्थान देतो. त्यामुळे भक्ती आणि प्रेमाचा एकत्र विचार योग्य वाटत नसावा. अनिवार्य आणि अलवार नातं अशी स्त्री-पुरूष नात्याची मांडणी फारशी होत नाही. प्रेमात अनिवार्य असणारं शरीरच प्रेमाला वादग्रस्त करतं. मग बिचारा 'तू' सैरभैर होतो. 'तू'कडे जाण्याचा रस्ता शरीरातूनच जातो. पण शरीरातच संपत नाही. घोड्याला आपण पाण्यापर्यंत नेऊ शकतो तसं शरीर आपल्याला 'तू'पर्यंत नेतं. प्रत्येकाचा 'तू' मात्र ज्याच्या त्याच्या वकुबाएवढाच व्याप्त असतो. तू समजून घेण्यासाठी अनंत शब्दांची उचकपाचक केली तरी आरती प्रभू म्हणतात तेच खरं…

शब्दाआधीची शांतता : त्यात तू

शब्दानंतरची शांतता : त्यात तू

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

---

संस्कृती

December 23, 2018, 6:57 pm

≫ Next: प्रकट गुह्य बोले

≪ Previous: तू

$

0

0

मानवी संस्कृतीच्या शिल्पकारांमध्ये तत्त्ववेत्ते, संशोधक, शास्त्रज्ञ, मीमांसक, लेखक, संत-महात्मे, सामान्य जनता या सर्वांचा सहभाग महत्त्वाचा ठरतो. आपल्या आचार-विचारांच्या माध्यमांतून भारतीय संस्कृतीचा राजमार्ग अधिक संपन्न व समृद्ध करण्यामध्ये रामकृष्ण परमहंसांचे योगदान मोलाचे आहे. संस्कृतीचा विस्तार नम्रतेमुळेच होतो, हे पटवून देताना ते सांगत,‘मोठे होण्यासाठी आधी लहान व्हावे लागते. श्रेष्ठत्व प्राप्त करण्यासाठी नम्र व्हावे लागते. आकाशात खूप उंच उडणाऱ्या चातक पक्ष्याचे घरटे खाली असते. जिथे पाणी साचू शकेल, अशा सखल जमिनीत शेती होते.’थोडक्यात, जिथे प्रेम, सहानुभूती, दुसऱ्याविषयी कळकळ तसेच नम्रभाव असतो तिथे संस्कृतीचे इंद्रधनुष्य अवतरते.

गेल्याच आठवड्यात कोल्हापुरात घडलेल्या एका घटनेने ‘संस्कृतीचा सारांश’च सर्वांना सांगितला. कोल्हापुरातील मिलिटरी कॅम्पमध्ये सैन्यदलातील भरतीसाठी महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यांतून शेकडो मुले आली होती. त्यांच्या निवासाचा, जेवणाचा प्रश्न प्रशासनासमोर ‘आ’वासून उभा राहिला. कडाक्याच्या थंडीत उपाशीपोटी ही मुले रात्री रस्त्यावरच झोपली. दिव्यांच्या मंद प्रकाशात रस्त्याकडेला, रस्त्यावर कुडकुडत पडलेली मुले हे दृश्य काळीज विदीर्ण करणारे होते. रात्री आजूबाजूच्या घरांचे दरवाजे उघडले. ज्यांना जमेल तसे अनेकांनी या मुलांना आपल्या घरात बोलावून जेवू घातले. अंगणात, टेरेसवर त्यांना अंथरूण-पांघरूण देऊन झोपण्याची व्यवस्था केली. सकाळचा चहा, नाष्टा देऊन मगच त्यांना पाठविले. अनेक सेवाभावी संस्थांनी एकत्र येऊन शेकडो मुलांसाठी सकाळ, दुपार व रात्रीच्या जेवणाची व्यवस्था केली. सरकारी यंत्रणा अपुरी पडली; पण सर्वसामान्य लोकांची अंतःकरणे मात्र या भावी जवानांच्या मदतीसाठी धावून आली. दुसऱ्याची अडचण ओळखून त्यांच्या मदतीला धावून जाणे हाच खरा मानवी संस्कृतीचा सारांश. म्हणूनच ‘सुसंस्कृत कोण?’ या कवितेतील सानेगुरुजींचे बोल यथार्थ वाटतात -

‘...ज्याला समस्त जग हे अपुलेच वाटे
दुःखी कुणीही बघून स्वमनात दाटे
ज्याला स्वदेश सगळे निजबंधू सारे
त्याला सुसंस्कृत म्हणाल तरी खरे रे...’

वारसाहक्काने पूर्वजांची मालमत्ता आपल्यालाच मिळते. तशी संस्कृतीसुद्धा वारसाहक्काने समाजाला मिळालेली देणगी असते. संस्कृतीच्या पाऊलखुणा म्हणून आपण ज्यांच्याकडे पाहतो, ते रितीरिवाज, रूढी-परंपरा, जगण्याच्या पद्धती एका पिढीकडून पुढच्या पिढीकडे आपोआप सरकत जातात आणि संस्कृती हळूहळू नदीपात्रासारखी सर्वत्र पसरते.
देशोदेशीची संस्कृती भिन्न असली, तरी तीत एक समानतेचा धागा असतो; तो म्हणजे दुसऱ्याकडे जे चांगले आहे, त्याचा सन्मान राखण्याचा. त्यामुळेच महात्मा गांधींबाबत आफ्रिकन लोक भारतीयांना उद्देशून म्हणतात, ‘तुम्ही आम्हाला बॅरिस्टर मोहनदास करमचंद गांधी दिलात; पण आम्ही तुम्हाला ‘महात्मा गांधी’ दिले.’

गांधीजींमधील मोठेपणा ओळखून त्यांच्या त्यागाला, सहिष्णुतेला वंदन करणारी आफिक्रन लोकांची वृत्ती ही त्यांच्या संस्कृतीमधील कृतज्ञतेचा भाव अधिक ठळकपणे अधोरेखित करते.
जे भव्य-दिव्य आहे, त्यासमोर नतमस्तक होणे, हा संस्कृतीचा स्थायीभाव असतो. त्यामुळे मानवी समाजाला आदर्शाचा मार्ग दाखविणारा, मानवतेचा पुजारी महापुरुष येशू ख्रिस्ताचा जन्मदिवस म्हणजे ‘ख्रिसमस’ जगभर उत्साहात साजरा केला जातो. मानवतेचा संदेश देणारा येशू जगाला आपला वाटतो तो सांस्कृतिक एकात्मतेमुळेच.

भारताचा विचार केला तर सांस्कृतिक विविधता व त्यातील एकता जगाला औत्सुक्याचा विषय आहे. ज्या आनंदाने दिवाळी साजरी केली जाते, त्याच आनंदाने इथे रमजान, ख्रिसमस तसेच गुरूनानक जयंती साजरी केली जाते.

हिंदू, बौद्ध, जैन, शीख, ख्रिश्चन या धर्मांचे लोक आपापला सांस्कृतिक वारसा जपत देश नावाच्या संस्कृतीला अधिक समृद्ध व विकसित करताना दिसतात. नद्या शेवटी गंगेला मिळतात आणि आपले अस्तित्व, स्थान विरघळवून टाकतात. त्याचप्रमाणे देशातील जाती-धर्मांच्या विविध परंपरा भारत देश नावाच्या संस्कृतीत एकरूप पावतात. त्यामुळेच ‘जिकडे जावे तिकडे माझी भावंडे दिसताहेत, सर्वत्र खुणा माझ्या घरच्या दिसताहेत’ अशी प्रत्येकाची धारणा असते. हेच आपल्या देशाच्या संस्कृतीचे यश आहे.

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

प्रकट गुह्य बोले

December 24, 2018, 6:50 pm

≫ Next: प्रश्नोपनिषद

≪ Previous: संस्कृती

$

0

0

डॉ. नीलिमा गुंडी

रामा जनार्दन यांनी संत ज्ञानेश्वरांची आरती लिहिली आहे. त्यात ज्ञानेश्वरांच्या लोकोत्तर कार्याचे वर्णन करणारी एक ओळ आहे, ती अशी - ‘प्रकट गुह्य बोले, विश्व ब्रह्मचि केले.’
ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’ लिहून भगवद्गीतेतले अध्यात्मज्ञान सर्वसामान्य लोकांसाठी खुले केले, याविषयीचा तो गौरवोद्गार आहे. ती आरती मी जेव्हा ऐकली होती, तेव्हापासून त्यातल्या ‘गुह्य’ या शब्दाने माझे लक्ष वेधून घेतले आहे. गुह्य म्हणजे गुप्त राखण्याजोगी गोष्ट.

अध्यात्मज्ञान हे परंपरेने सर्वश्रेष्ठ ज्ञान मानले गेले आहे. ते गुप्त का ठेवायचे? कदाचित ते ज्ञान पेलायची क्षमता शब्दांमध्ये नसणार किंवा ऐकणाऱ्यांनाही विजेच्या लोळासारखे असे ते ज्ञान पेलण्याची क्षमता नसणार, अशा समजुती त्यामागे असाव्यात! मात्र, त्यामुळे ज्ञानावरचा अनेकांचा अधिकार नाकारला गेला होता. या पार्श्वभूमीवर ज्ञानेश्वरांनी ते गुह्य मानले गेलेले ज्ञान ‘अमृताते पैजा जिंके’ अशा मराठीतून सर्वांपर्यंत पोहोचवले, हे त्या काळाच्या संदर्भात मोठे धाडसच होते!

तत्त्वज्ञ, कलावंत यांच्याप्रमाणेच शास्त्रज्ञांनाही विश्व रहस्य खुणावत असते. विश्वनिर्मितीचा सिद्धांत पडताळून पाहण्याचा ध्यास अलीकडे जगभरच्या शास्त्रज्ञांना लागला आहे. फ्रान्स आणि स्वित्झर्लंडच्या सीमेवर जीनिव्हाजवळ शंभरहून अधिक देशांतील शास्त्रज्ञ अनेक वर्षे एलएचसी (लार्ज हायड्रॉन कोलायडर) या प्रकल्पामध्ये कार्यरत आहेत. त्यातून विश्वातल्या मूलकणाचा (त्याला काहींनी देवकण असे म्हटले आहे!) शोध त्यांना घ्यायचा आहे. प्रचंड परिश्रम आणि बुद्धी पणाला लावून त्यांना एक मोठे गुपित जाणून घ्यायचे आहे.

आपल्याकडे राजकीय-सामाजिक क्षेत्रातही अधूनमधून ‘गौप्यस्फोट’ होत असतात. ते कधीकधी इतके धक्कादायक असतात की ‘स्फोट’ या शब्दानेच त्याची तीव्रता कळावी! खरे तर आपल्यासारख्या सामान्यांच्या आयुष्यातही ‘गुह्य’ अशा काही गोष्टी असतातच! त्यांची वाच्यता होऊ द्यायची नसते, म्हणजे तसे संकेत असतात! पण, काही वेळा अशा गोष्टींचा मनावर आतून येणारा दाब इतका असह्य होतो की त्याही गोष्टींचा कुठेतरी उच्चार करावासा वाटतो. म्हणूनच बहुधा लोककथांमध्ये जमिनीवर खड्डा खणून त्यात आपल्याला माहीत असलेले गुपित सांगून मोकळे होणारे पात्र भेटते. कधी ‘कन्फेशन’च्या माध्यमातून गुपितं बोलायला वाव दिलेला असतो. काही व्यक्तींची आत्मचरित्रेही विरेचन (कॅथार्सिस) या प्रकारात बसणारी असतात.

एकदा एका लांबच्या रिक्षाप्रवासात अनोळखी रिक्षावाल्याने त्याच्या कौटुंबिक कलहाची कथा मला साद्यंत ऐकवली होती! अनोळखी माणसाकडे गुपितं सोपवणे, हा तसा सुरक्षित मार्ग असतो. हल्ली मानसशास्त्रज्ञ, मनोविकारतज्ञ यांच्याकडे जाऊन आपली आतून ठसठसणारी गुपितं सांगण्याचा मार्ग काही जण अवलंबताना दिसतात. अशी गुपितं साहित्यिकाच्या कानी पडली की तो त्यातले व्यक्तिगत संदर्भ अलगद दूर सारून कलात्मक पातळीवरून ती शब्दबद्ध करतोच!

आणखीही एक रहस्य असते. ते म्हणजे जन्मरहस्य.
‘मी कुठून आले/आलो,’ हा प्रश्न लहान मुलांना भंडावून सोडतो आणि त्याचे मुलांना समजेल असे उत्तर काय द्यायचे, या कल्पनेने तो प्रश्न मोठ्यांना पेचात टाकतो. कविवर्य रवींद्रनाथ टागोर यांची एक कविता आहे ‘जन्मकथा.’ त्यात ‘मी कुठून आलो?’ या मुलाच्या प्रश्नाला आईने दिलेले उत्तर आहे. भवानीप्रसाद मिश्र यांनी त्या कवितेचा अनुवाद केला आहे. त्यातल्या या ओळी पाहा - ‘तू मेरी गुडियों के खेल में था/ मेरी चिरकाल की आशा में/ मेरे समस्त प्रेम में छिपा हुआ था’

आईची ही उत्तरं मुलांना कितपत कळतात, कोण जाणे! पण त्यांना इतकं नक्की कळतं की जन्म हे ‘मोठ्ठं गुपित’ आहे! त्यामुळेच बहुधा एखाद्या बालगीतातही एक मुलगी तिच्या मैत्रिणीला जेव्हा असं सांगते की ‘आमुच्या किनई मनीला किनई इटुकली पिल्लं झाली सहा’ तेव्हा ती ते अगदी ‘ये ग ये, सांगते कानात!’ असे म्हणत, गुपिताचा बाज राखत सांगते!
एकंदरीत, गुपितं सगुण किंवा निर्गुण अशा कोणत्याही पातळीवरची असोत, ती कधीतरी प्रकट होतच असतात!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

प्रश्नोपनिषद

December 27, 2018, 7:13 pm

≫ Next: तारुण्याची ऊर्जा

≪ Previous: प्रकट गुह्य बोले

$

0

0

दासू वैद्य

अंत्ययात्रा निघालेली होती. एक छोटा मुलगा आईचा हात धरून सगळ्यांबरोबर चालत होता. स्वत:च्या वडिलांना शेवटचा निरोप देण्याकरिता तो निघालेला होता. दहा-अकरा वर्षांच्या या लाडक्या मुलासाठी वडिलांचं असं सोडून जाणं धक्कादायक होतं. लहान मुलांच्या व्यक्ती आकलनाची सुरुवातच आई-वडिलांपासून सुरू होते. आरंभी लहान मुलांसाठी आई-वडीलच सर्वश्रेष्ठ व्यक्ती असतात. अशा वयात वडील जाणं दु:खदायकच. अंत्ययात्रा दफनभूमीत आली. खोदलेल्या खड्ड्यात शवपेटी ठेवण्यात आली. विधिवत प्रत्येकाने मूठभर माती वाहिली. आईसोबत छोटा मुलगाही पुढे झाला. त्यानेही मूठभर माती आपल्या आवडत्या वडिलांवर वाहिली. नंतर त्या खड्ड्यात फावड्याने माती टाकणे सुरू झाले. मातीने भरत जाणारा खड्डा आणि मातीखाली झाकले जाणारे वडील हे मुलगा पाहात होता.

एवढ्यात त्या बुजत चाललेल्या खड्ड्यात एका पिटुकल्या बेडकाने उडी मारली आणि त्या बेडकावर माती पडली. तो बेडूकही बुजला गेला. दफनविधी उरकून जड पावलांनी सगळे घराकडे निघाले. शांतपणे चालणाऱ्या मुलाच्या चेहऱ्यावरची अस्वस्थता आईच्या लक्षात आली. नवरा गेल्याचं दु:ख बाजूला ठेवून आई मुलाला बोलतं करू लागली. वडिलांशी मस्ती करणाऱ्या या मुलाच्या डोक्यात वडिलांच्या आठवणींनी काहूर माजला असेल. वडिलांबद्दल तो भरभरून बोलेल अशी अपेक्षा होती. पण मुलाने आईला वेगळाच प्रश्न केला. त्याने विचारले, ‘दफनाचा खड्डा बुजवताना मातीखाली एक जिवंत बेडूक गाडला गेलाय. त्या बेडकाचं काय झालं असेल गं?’
मुलाचा हा प्रश्न ऐकून आई अवाक् झाली. स्वत:चे वडील गेले आणि या मुलाला कुठला प्रश्न पडलाय! मृत वडिलांचं दु:ख बाजूला ठेवून जिवंत बेडकाचा विचार करणारा हा मुलगा म्हणजे प्रतिभावंत रशियन लेखक मॅक्झिम गॉर्की.

या दृष्टान्तामधील अधोरेखित तथ्य म्हणजे जगताना प्रश्न पडणे, हे मानवाचे भागधेय आहे. मानवी स्वभाव आहे. किंबहुना, प्रश्न पडणे हे माणसाच्या जिवंतपणाचे लक्षण आहे. प्रश्न पडणारे आणि प्रश्न विचारणारे समाजाला पुढे नेत असतात. परंपरेला प्रश्न विचारणारे लोक समाजाला आवडत नाहीत. पण नवऱ्याच्या चितेवर जिवंत बायकोला का जाळायचं, असा प्रश्न पडला नसता तर सती प्रथा सुरूच राहिली असती. इतर प्राणिमात्र आणि मानव यांच्या विकासातील फार मोठ्या फरकाचे मूळ कारण ‘प्रश्न पडणे’ हेच आहे. सुगरण, चिमणी गवताच्या फांद्यांपासून सुंदर खोपा बनवते. पण मानवी निवासाच्या तुलनेत खोपा कुठं आहे? गुहेत रहाणारा माणूस आता चंद्रावर घर बांधू पाहतोय. चिमणीचा खोपा मात्र लाखो वर्षांपासून तसाच आहे. माणसाला प्रश्न पडत गेले. शोध लागत गेले.

प्रश्न कोणत्या प्रकारचे असावेत हे प्रत्येकाच्या वकूबावर अवलंबून असते. जगताना हरघडीला प्रश्न पडत असतात. अनेक छोटे प्रश्न आपल्या भोवती गुंई-गुंई करत असतात. एका विद्यार्थ्याने ‘तुपसमिंदरे’ असं नाव सांगितलं. मी त्याला अर्थ विचारला. त्याला माहीत नव्हता म्हणून त्याच्या आजीने सांगितला. त्याच्या घरात दूध-दुभतं खूप होतं. त्यातून तयार झालेलं तूप गावात वाटलं जायचं. लोक मनातून धन्यवाद देताना म्हणायचे, ‘लई दिलदार. त्यांच्या घरी तुपाचा समिंदर हाय’ असं नाव पडलं तुपसमिंदरे!
समीक्षक रवींद्र किंबहुने सरांना त्यांच्या नावाचा अर्थ विचारला तर त्याची गमतीदार उत्पत्ती त्यांनी सांगितली. त्यांचे प्रवचनकार काका बोलताना ‘किंबहुना’ हा शब्द सारखा वापरायचे. म्हणून नाव पडलं किंबहुने. प्रश्न विचारला की आपल्याला ज्ञान मिळतं. लहानपणीची प्रश्न विचारण्यातली निरागसता मोठे होताना आपण गमावतो. पण प्रतिभावान लोक निरागसपणे भोवतालातला प्रश्न विचारत राहतात. त्यातून ज्ञाननिर्मिती होते. विश्वनिर्मितीपासून ते ‘मी कोण आहे?’ इथपर्यंत ‘कोssहम्’ प्रश्न पडत असतात. पडायला हवेत. प्रश्न दडपण्यापेक्षा त्याचं उत्तर शोधण्यातच आपलं हित आहे.
वाढलेल्या काळजीने
ज्योत विझते का?
गळा दाबल्याने
गाणे अडते का?

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

तारुण्याची ऊर्जा

December 30, 2018, 8:28 pm

≫ Next: शोध श्रेयसाचा

≪ Previous: प्रश्नोपनिषद

$

0

0

प्रा. डॉ. सुजय पाटील

जागतिक दर्जाचे सर्वश्रेष्ठ साहित्यिक मुन्शी प्रेमचंद यांनी तारुण्याविषयी मत व्यक्त करताना फार छान विचार मांडले. ते म्हणतात, ‘तारुण्य जोश आहे, बल आहे, साहस आहे, दया आहे, आत्मविश्वास आहे. गौरव आणि सर्वकाही आहे. तारुण्य व्यक्तीच्या जीवनाला उज्ज्वल आणि परिपूर्ण बनविते. परंतु, एकदा का ते भरकटले तर सर्व सद्गुणांचा नाश होऊन जीवन सैरभैर होते.’

तारुण्याला विश्वात्मकतेचे परिमाण द्यावयाचे असेल, तर तेवढे साहस आणि उदार असणे आवश्यक आहे. उदारता आणि साहस यांच्या संयोगामुळेच सोलापूरचे डॉ. कोटणीस मानवतेच्या भावनेतून चीनमध्ये स्थिरावतात. रुग्णसेवा करतात. भारत-चीन या देशांमध्ये मानवतेचा सांस्कृतिक बंध निर्माण करतात. तारुण्याचा खरा अर्थ कळलेली ‘डॉ. कोटणीस की अमर कहानी’ संपूर्ण जगाला आकर्षणाचा आणि आत्मसंवेदनाचा विषय वाटते. जनावरे राखता राखता अभ्यास करीत बौद्धिक कर्तृत्वावर आणि तारुण्यातील सकारात्मक उर्जेमुळे तात्याराव लहाने यांच्यासारखा तरुण नेत्ररोगतज्ज्ञ म्हणून नावारूपाला येतो. आलिशान हॉस्पिटल उभारून खासगी वैद्यकीय व्यवसाय सुरू करण्याच्या नादी न लागता सरकारी दवाखान्यात नोकरी करून सामान्यांची सेवा करण्यात धन्यता मानतो. नेत्रदानाची चळवळ उभी करतो, ते तारुण्याचा खरा अर्थ कळल्यामुळेच. रुग्णसेवेच्या बाबतीत हिमालयाएवढे उंच कार्य उभे करतो, तेही तारुण्याचा अर्थ उमजल्यानेच.

युवावर्गाने आपल्या तारुण्यावस्थेतील महत्त्वाचा काळ, शक्ती, कार्यक्षमता, बुद्धिचातुर्य यांचा योग्य वापर केला तर कुटुंब, देश व पर्यायाने मानवसमाज प्रगतिपथावर जाऊ शकतो. त्यामुळेच पृथ्वी, अग्नी क्षेपणास्त्राचे जनक डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम युवक आणि त्यांच्या तारुण्याला देशाची संपत्ती मानतात. डॉ. अब्दुल कलाम यांना अपेक्षित असलेल्या युवा संपत्तीचे आपत्तीत रूपांतर व्हायचे नसेल, तर युवकांनी भवतालचा मित्रपरिवार चारित्र्यसंपन्न असावा याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.

तारुण्य आणि संगत यांचे महत्त्व विशद करताना जैन मुनी तरुणसागर महाराज आपल्या प्रवचनात सांगत, ‘तुम्ही माझे म्हणणे ऐकणार असाल, तर मी तुम्हाला इतकेच सांगतो की, आपले मित्र, चित्र आणि चरित्र नेहमी पवित्र ठेवा; कारण तेच खरे जीवनाचे अस्त्र आहे. तुम्हाला तर हे माहीत आहे की, चारित्र्याचे पतन होण्यासाठी बहुधा चुकीचे मित्र आणि चुकीचे चित्र यांचाच हात असतो. चुकीचे मित्र आणि चुकीचे चित्र हेच चारित्र्य नष्ट करण्याचे शस्त्र आहे किंवा असेही म्हणता येईल की, कधीही न चुकणारे ब्रह्मास्त्र आहे.’

तारुण्याच्या सळसळत्या उर्जेवर स्वार्थी व्यवस्थांचा डोळा असतो. त्यामुळेच तारुण्याची ऊर्जा सैरभैर करून तिला आपल्या इच्छेप्रमाणे वापरण्याचे धूर्त राजकारण काही संघटना करतात. तारुण्याच्या ऐन उमेदीचा कालखंड निरर्थकपणे संघटनेच्या नेतृत्वामागे फिरण्यात घालविला जातो. एखादी पाण्याची बाटली वापरून फेकून द्यावी, त्या पद्धतीने कार्यकर्त्याच्या उर्जेचा वापर करून त्याला शेवटी फेकून दिले जाते. सर्व बाजूंनी निष्क्रिय केलेल्या कार्यकर्त्यावर शेवटी पश्चातापाची वेळ येते. तारुण्याचे वाळवंट झालेल्या कार्यकर्त्यांचे चित्र कवी अरुण काळे असे रेखाटतात...

‘बिस्लेरीची बाटली निळ्या झाकणाची
तसाच तो निळी टोपीवाला
आय.एस.आय. मार्कसारखा
पक्षाचा बिल्ला त्याच्या छातीवर
प्रवासात हट्टी भावंडे
पाण्याची बाटली वापरतात
नंतर फेकाफेकी सुरू होते. वेष्टण फाटतं.
तसं त्याचं केलं
अतिमहत्त्वाकांक्षी लोकांनी
मग तो टोपीच्याच आधारावर राहिला
छातीवर बिल्ला नसल्याने दुर्लक्षित झाला
शेवटी चैत्यभूमीच्या रस्त्यावर
निपचित पडला
रिकाम्या बाटल्यांसारखा.’

आपलं तारुण्य विवेकशून्य व्यवस्थेच्या हाती द्यायचे की, स्वतःवर विश्वास ठेवत स्वकतृर्त्वाच्या बळावर समाजजीवन उजळवून टाकावयाचे हे ज्याला समजले, त्याला तारुण्याचा खरा अर्थ कळला!

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट

शोध श्रेयसाचा

December 31, 2018, 7:22 pm

≫ Next: ‘पाचवा पाय’

≪ Previous: तारुण्याची ऊर्जा

$

0

0

डॉ. नीलिमा गुंडी

तेराव्या शतकातल्या आपल्याकडच्या महानुभावीय वाङ्मयातला ‘दृष्टांतपाठ’ वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. त्यात चक्रधरस्वामींचे दृष्टान्त केशिराजबास यांनी संकलित केलेत. गोष्ट म्हणून तर ते रंजक आहेतच; शिवाय त्यातली भाषा आणि त्या काळच्या जगण्याचे प्रत्ययकारी चित्रणही प्रभावी आहे. त्यातला ‘आधारीचेया परिसाचा दृष्टान्त’ मला प्रेयस व श्रेयस या संदर्भात विचार करताना नेहमी आठवतो.

ती गोष्ट अशी : एका शेतकऱ्याकडे अतिथी येतो. त्याचे स्वागत होते. तो रात्री तेथेच राहतो. अतिथीच्या सांगण्यावरून शेतकरी शेतीची लोखंडी अवजारे त्याच्या बाजेशी ठेवतो. पहाटेपूर्वीच अतिथी निघून जातो. शेतकरी शेतात जातो, तो काय! त्याचे एकही अवजार कामासाठी उपयोगी राहिलेले नसते. अतिथीने जादूटोणा करून फसवले, या कल्पनेने शेतकरी व त्याची पत्नी खूप दुःखी होतात. तोवर उजाडते. अवजारे चमकू लागतात. ती सोन्याची झालेली असतात. अतिथीजवळच्या परिसामुळे त्याने शेतकऱ्याचे जन्माचे कल्याण केलेले असते!

प्रेयस (ऐहिकदृष्ट्या हितावह / येथे तात्कालिक सुख) आणि श्रेयस (आध्यात्मिकदृष्ट्या हितावह/ येथे चिरकालिक सुख) यातले अंतर; तसेच दूरगामी हिताचा विचार करताना आड येणारे माणसाचे अज्ञान याविषयी ही गोष्ट भाष्य सुचवते. श्रेयसमुळे जगणे कसे उजळून जाते, त्यासाठी यात सोन्याची प्रतिमा येते.

प्रेयस आणि श्रेयस या दोन संकल्पना जगण्याच्या वास्तव पातळीवरही समजून घेता येतात. प्रेयस म्हणजे इंद्रियांना प्रिय वाटणारे, जे त्याला हवेहवेसे वाटते आणि श्रेयस म्हणजे आत्मिक समाधान जे त्याच्यासाठी अंतिमतः हितावह असते. जीवनात प्रेयस आधी भेटते. ते सतत आपल्याभोवती रुंजी घालते; इतके की श्रेयसची आठवणही होऊ नये! तरीही सतत श्रेयसचा ध्यास मनात बाळगणारेही काही असतात. कवी अनिल लिहितात, ‘मला आवडते वाट वळणाची / सरघसरणीची, पायफसणीची.’ प्रेयसची वाट तशी सरधोपट असते. श्रेयसची वाट मात्र आव्हानात्मक असते. श्रेयस कशात आहे, हे आधी स्वतःला कळावे लागते! नाहीतर, सिद्धीतच रमणाऱ्या साधकासारखी अवस्था होते!

काहींना श्रेयसाच्या हाका फार लवकर ऐकू येतात. काही तरुणपणीच देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी आयुष्य अर्पण करायचे ठरवतात. काही समाजसुधारणेचे असिधाराव्रत स्वीकारतात, तर काही मूलभूत संशोधनाचा खडतर मार्ग पत्करतात. श्रेयसाच्या वाटेवर चकवे फार. श्रेयस काही सहजी प्राप्त होत नाही. त्यासाठी जीव पाखडावा लागतो. कवी अनिलांच्या शब्दांत सांगायचे तर, ‘वाटेवर काटे वेचीत चाललो’ असा तो अनुभव! श्रेयसमुळे जगण्याला येणारी झळाळी म्हणजे त्यांच्या संपूर्ण जीवनसाधनेची परिणती असते. स्वतःला गवसलेल्या जीवनसत्याच्या दिशेने ते चालत राहिलेले असतात. येथे शरच्चंद्र मुक्तिबोध यांच्या ओळी आठवतात : ‘सत्याच्या जातीला, दुःख असे मिळणार / दुःखातून करुणेचे, मर्म सहज कळणारच / सत्याच्या वन्हीने, उजळतात जी दृश्ये / ते सारे व्यर्थ असे, दुनिया ही म्हणणारच ’
तरीही ‘एकला चलो रे’ म्हणत दुर्दम्य आशावादाने श्रेयसाची वाट चालावी लागते. त्यांनी केलेल्या श्रेयसाच्या अथक पाठपुराव्यामुळे काहींना प्रेरणाही मिळते.

एखाद्या सामान्य व्यक्तीलाही श्रेयसाची हाक मधूनच ऐकू येऊ शकते. अनसूयाबाई लिमये यांनी त्यांच्या ‘आम्ही बि घडलो’ या आत्मकथनात तो प्रसंग वर्णन केला आहे. गोवा मुक्तिसंग्रामाच्या काळातला तो प्रसंग. वाल्हे गावच्या एका शेतकरी स्त्रीला त्या लढ्यात सहभागी व्हायचे होते. तिच्याजवळ लहान मूल होते. तेव्हा अनुताईंनी तिला सहज म्हटले की मी तुझ्या मुलाला सांभाळीन! ताबडतोब ती निश्चिंतपणे सत्याग्रहाला गेली! असे श्रेयसाचे ओझरते कवडसेही जगणे क्षणभर उजळवून टाकतात.

श्रेयस म्हणजे स्वतःपलीकडे नेणारी मूल्यगर्भ जगण्याची वाट. सर्वांना ती वाट साद घालतेच, असे नाही. समजा तिची हाक ऐकू आली, तरी सर्वांना श्रेयस प्राप्त होते, असेही नाही. श्रेयस प्राप्त होवो वा न होवो, श्रेयसाचा शोध चालू ठेवण्यातही साफल्य असते. काही वेळा मुक्कामापेक्षा प्रवासातच जास्त आनंद असतो.

मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट